Σε μια αποστροφή του στο «Ιστορία και ταξική συνείδηση, ο Λούκατς επικρίνει τον Ένγκελς γιατί, στη «Διαλεκτική της φύσης», υποστήριξε ότι τα ζώα αναπτύσσουν διαλεκτική σχέση με τη φύση. Δεν είναι καθόλου ειρωνεία της Ιστορίας ότι τα πορίσματα των σύγχρονων (εμπειρικών) ερευνών των σχετικών επιστημών επιβεβαιώνουν την άποψη του Ένγκελς και όχι του Λούκατς. Όπως και να ʼχει όμως, κανείς ποτέ δεν πείστηκε, ή κανείς δεν συμμορφώθηκε, από την εμπειρική επαλήθευση ή διάψευση των θέσεών του γύρω από ένα ζήτημα, και κυρίως γύρω από ένα ζήτημα ηθικής. Και αυτό που συζητάμε εδώ είναι κατεξοχήν τέτοιο. Δεν υπάρχει άλλωστε ασφαλέστερος τρόπος να καταλάβουμε την ηθική διάσταση, ή την ηθική βαρύτητα, ενός ζητήματος από τον εριστικό κουρνιαχτό που σηκώνει η ανακαίνισή του. Μάλιστα, όσο πιο εριστικές, όσο πιο χλευαστικές, οι αντιδράσεις τόσο περισσότερο σίγουροι μπορούμε να είμαστε ότι το συγκεκριμένο επίδικο αποτελεί ένα βαθύ ηθικό θέμα. Ένα ζήτημα λοιπόν είναι ζήτημα ηθικής όταν χτυπάει το ηθικό νεύρο που όλοι μας διαθέτουμε. Το πού θα κατευθυνθεί η ανακλαστική κλωτσιά δεν είναι πάντοτε επιλογή του φορέα τού θιγμένου νεύρου. Είναι όμως υποχρέωσή του να σκεφτεί, κατόπιν, πού και ποιον κλώτσησε και, κυρίως, γιατί.
Το τώρα και το μετά
Η βαρύτερη ντροπή της ανθρωπότητας είναι το έγκλημα της δουλείας. Δεν πιστεύουμε ότι μπορεί κάποιος να διαφωνήσει. Η κατάργησή της αποτελεί υπόδειγμα ιστορικής δικαίωσης, οι ακτιβιστές της καταχωρήθηκαν ως οι ευγενέστεροι των ανθρώπων, οι υπερασπιστές της χρεώθηκαν τη βαρύτερη ηθική απαξία. Αυτό σήμερα. Τότε; Τότε οι ακτιβιστές υπέρ της κατάργησης της δουλείας χλευάζονταν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που χλευάζονται και οι σημερινοί ακτιβιστές. Τότε, επίσης, οι ακτιβιστές υπέρ της κατάργησης της δουλείας ήταν δοσμένοι, φανατισμένοι, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που είναι και οι σημερινοί ακτιβιστές. Το «τώρα» όμως δεν αποτέλεσε ποτέ τον ασφαλέστερο οδηγό συμπεριφοράς. Έτσι, αν θέλουμε να δούμε σωστά το «τώρα», αν θέλουμε δηλαδή να μείνουμε στη σωστή πλευρά της Ιστορίας, ας κοιτάξουμε το «μετά». Μας βοηθά σε αυτό η σύγκριση μεταξύ τού τότε «τώρα» με το τότε «μετά». Ας προσπαθήσουμε, δηλαδή, να διακρίνουμε τον ηθικό πυρήνα του ακτιβισμού και όχι τον ηθικό φανατισμό των ακτιβιστών.
Θα μας βοηθήσει η επικέντρωση σε μιαν άλλη πλευρά της σφοδρής αντιδικίας γύρω από το ζήτημα της δουλείας: τον τρόπο δικαιολόγησης των εκατέρωθεν θέσεων. Το βασικό επιχείρημα της άλλης πλευράς, που απέρριπταν οι υπερασπιστές της δουλείας, υποστήριζε ότι οι μαύροι πληθυσμοί των δούλων αποτελούνταν από ολοκληρωμένες ανθρώπινες προσωπικότητες που διέθεταν τον ίδιο ακριβώς ποιοτικό φορτίο ικανοτήτων και δυνατοτήτων. Το όλο ζήτημα, με άλλα λόγια, περιστράφηκε γύρω από το αν θα γινόταν δεκτό το άνοιγμα της πολιτικής κοινωνίας και προς άλλους πληθυσμούς που έως τότε θεωρούνταν συνειδησιακά, συναισθηματικά και διανοητικά ελλιπείς. Είναι ακριβώς το ίδιο επιχείρημα που έχει ανοίξει τη συζήτηση γύρω από τα δικαιώματα των ζώων. Αυτό που ουσιαστικά ζητούν οι σύγχρονοι ακτιβιστές είναι το άνοιγμα της πολιτικής κοινωνίας και προς τα υπόλοιπα πλάσματα που έως τώρα θεωρούνται συνειδησιακά, συναισθηματικά και διανοητικά ελλιπή. Αν και (σχεδόν) κανείς ποτέ δεν πείστηκε, ή δεν συμμορφώθηκε, από την επαλήθευση ή διάψευση των θέσεών του με βάση μια ιστορική αναλογία, πρέπει να σημειώσουμε ότι υπάρχει ακόμα μια ομοιότητα τού σήμερα με το τότε: όπως και τότε έτσι και σήμερα πληθαίνουν καθημερινά οι εμπειρικές ενδείξεις ότι οι αποκλεισμένοι πληθυσμοί δεν είναι και τόσο ελλιπείς. Είναι οι ενδείξεις αυτές ενδείξεις περί της σωστής πλευράς τής Ιστορίας;
Το ηθικό ζήτημα
Είπαμε εξαρχής ότι το ζήτημα αυτό είναι κατεξοχήν ηθικό ζήτημα, και για τη μία και για την άλλη πλευρά. Η απόρριψη του αιτήματος των ακτιβιστών, συνεπώς, έχει μια ηθική βάση, ακόμα και αν αυτή δεν διατυπώνεται ρητά ή δεν είναι αμέσως προφανής. Μπορούμε να σκεφτούμε τρεις λόγους που μπορούν να στηρίξουν ηθικά ένα δικαίωμα στην κατά το ανθρώπινο δοκούν μεταχείριση των ζώων. Το πρώτο είναι το ακραία εγωιστικό, χυδαία ηδονιστικό, επιχείρημα που θεωρεί ηθικό ό,τι ορέγεται ο καθένας. Δεν θα του δώσουμε καμιά σημασία γιατί δεν μπορεί παρά να αφορά παλιανθρώπους. Το δεύτερο είναι το επιχείρημα της ισχύος: Η πράξη κυριαρχίας είναι ηθική γιατί τη νομιμοποιεί η ίδια η δυνατότητά επιβολής της. Στην περίπτωσή μας, το επιχείρημα γίνεται υποδειγματικό: η ανθρώπινη κυριαρχία επί των ζώων είναι τρομαχτικά απόλυτη και αδιασάλευτη. Έχουμε όμως την εντύπωση ότι κανείς άνθρωπος της Αριστεράς δεν θα διανοούνταν να βασίσει το δικαίωμά του στην κρεοφαγία πάνω στο επιχείρημα αυτό. Αν το κάνει, ας μην ξεχνά ότι υπάρχουν άλλες αλυσίδες, όχι τροφικές, που ο ίδιος βρίσκεται στον πάτο τους και όχι στη κορυφή. Το τρίτο επιχείρημα επικαλείται το δικαίωμα στην αυτοσυντήρηση: είμαστε αναγκασμένοι να μεταχειριζόμαστε τα ζώα με όποιον τρόπο θεωρούμε κατάλληλο για την επιβίωσή μας. Δεν είναι ένα επιχείρημα άγνωστο στην Αριστερά. Νά τι έγραφε ο Ένγκελς: «Με όλο τον σεβασμό προς τους οπαδούς της χορτοφαγίας, ο άνθρωπος έγινε άνθρωπος με την κρεοφαγία». Ας μη βιαστούμε να ελαφρύνουμε τη συνείδησή μας· έχει και συνέχεια: «Ας μην κολακευόμαστε πάρα πολύ για τις ανθρώπινες νίκες μας πάνω στη φύση. Η φύση μάς εκδικείται για κάθε μια της»!
Ο τρόπος που φερόμαστε στα ζώα αποτελεί μέρος, το βασικότερο, το ενδεικτικότερο, το τρομαχτικότερο, του τρόπου που φερόμαστε στη φύση γενικά. Για να πέσει όσο ελαφρύτερη η εκδίκηση της φύσης πάνω μας πρέπει να αλλάξουμε δραματικά τον τρόπο που της φερόμαστε. Κανείς δεν είναι τόσο τυφλός, κανείς δεν είναι τόσο πωρωμένος, για να μη συνειδητοποιεί ότι τούτη η δραματική αλλαγή προϋποθέτει, εμπεριέχει, τη δραματική αλλαγή του τρόπου που αντιμετωπίζουμε τα ζώα. Μέχρι τότε ωστόσο ας κάνουμε το ελάχιστο αξιοπρεπές και ευγενικό: Όποια και αν είναι η θέση, η στάση και η διατροφική πρακτική τού καθενός, ας αντιμετωπίσουμε τους ακτιβιστές των δικαιωμάτων των ζώων με σεβασμό. Είναι προϋπόθεση για να αντιμετωπίσουμε και τα ίδια τα ζώα με σεβασμό. Και αυτό είναι προϋπόθεση για να αντιμετωπίσουμε με σεβασμό και την ανθρωπότητα. Προς το παρόν δεν το αξίζει...
* Ο Κώστας Γαλανόπουλος είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
