«Δεν μας ενδιαφέρουν τα φιλοσοφικά ερωτήματα. Η επιστήμη ασχολείται με γεγονότα και τίποτα παραπάνω. Η επιστήμη είναι ουδέτερη και δεν έχει αξιακό ή όποιο άλλο ιδεολογικό φορτίο. Οι άνθρωποι έχουν αξίες και ιδεολογίες, όχι η επιστήμη». Η παραπάνω θέση είναι αρκετά δημοφιλής στη δημόσια σφαίρα, τόσο εντός της επιστημονικής κοινότητας όσο και εκτός αυτής. Ένα και μόνο απλό ερώτημα αρκεί για να υπονομεύσουμε αυτή την απλοϊκή θέση. Ποιος επινόησε την επιστήμη; Αν η απάντηση στο ερώτημα είναι ο άνθρωπος και όχι ο Θεός ή κάποια άλλη αντίστοιχη μεταφυσικής προέλευσης απάντηση, τότε τα πράγματα αρχίζουν και γίνονται πιο σύνθετα αλλά και πιο ενδιαφέροντα.
Η δαρβινική θεωρία είναι μια επιστημονική θεωρία. Τη δημοσίευσε ο Κάρολος Δαρβίνος το 1859 στο έργο του Η καταγωγή των ειδών. Εκεί συγκέντρωσε επιχειρήματα, τεκμήρια και μελέτες είκοσι ετών. Οι μελέτες του ξεκινούσαν από την παρατήρηση του έμβιου κόσμου και τις διαφορές που υπήρχαν ανάμεσα στα είδη σε διαφορετικά περιβάλλοντα. Παρατήρησε ότι όλοι οι πληθυσμοί των έμβιων όντων έχουν ατομικές διαφορές. Τίποτα δεν είναι όμοιο με κάτι άλλο, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τους ανθρώπους. Τα είδη αλλάζουν προκειμένου να προσαρμοστούν στο περιβάλλον που ζουν. Αυτή η διαπίστωση ήταν, κυριολεκτικά μιλώντας, επαναστατική.
Η δαρβινική θεωρία δεν ήταν απλώς μια επιστημονική θεωρία. Ήταν μια θεωρία που είχε σημαντικές επιπτώσεις στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόταν ο άνθρωπος τον εαυτό του και τη θέση του στον κόσμο. Ως προς το πλαίσιο της εποχής, η θεωρία της εξέλιξης δημιουργούσε ανεπανόρθωτη ζημιά στο χριστιανικό αφήγημα της δημιουργίας. Αν ίσχυαν όσα υποστήριζαν τα τεκμήρια του Δαρβίνου, τότε ο άνθρωπος δεν ήταν δημιούργημα του Θεού, όχι τουλάχιστον στη μορφή που είχε. Αν, δηλαδή, υπάρχει ένας μηχανισμός φυσικής επιλογής που καθορίζει ποιος οργανισμός θα επιβιώσει και ποιος θα εξαφανιστεί, τότε ποιος είναι ο ρόλος του Θεού; Μοιάζει να έχει έναν δεύτερο και πιο έμμεσο ρόλο στο πώς κινούνται οι υποθέσεις της φύσης. Επίσης, αν ο άνθρωπος, στη μορφή που έχει σήμερα, είναι απλώς η προσαρμογή ενός είδους που κατάφερε να επιβιώσει ενώ κάποια άλλη προσαρμογή δεν τα κατάφερε, τι σημαίνει αυτό για τον ίδιο τον Θεό και την αδιαμφισβήτητη -έως τώρα- καλοσύνη Του; Γιατί επέτρεψε σε άλλα είδη να αφανιστούν και σε άλλα είδη να εξελιχθούν; Υπάρχει κάποιο θεϊκό σχέδιο από πίσω; Κάποιο είδος ήταν πιο καλό από κάποιο άλλο;
Επίσης, αν είμαστε απλώς ζώα που εξελίχθηκαν προκειμένου να προσαρμοστούν, τι συμβαίνει με αυτό που ονομάζουμε ψυχή; Τα κατώτερα ζώα, υποτίθεται, δεν έχουν ψυχή. Αν κι εμείς κάποτε ήμασταν κατώτερα ζώα και στην πορεία εξελιχθήκαμε, αυτό σημαίνει ότι οι δυστυχείς πρόγονοί μας δεν είχαν ψυχές; Μήπως αυτό, τελικά, σημαίνει ότι δεν υπάρχει ψυχή; Και αν δεν υπάρχει ψυχή, πώς μπορεί πλέον ο άνθρωπος να αντιμετωπίσει αυτή την απώλεια, μια απώλεια που συνοδεύεται και από την πιθανή απώλεια ενός ολόκληρου συστήματος αξιών και ηθικής; Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι από την ψυχή εκπορεύεται στον Χριστιανισμό όλη η ηθική στάση του ανθρώπου. Επομένως, η υπονόμευση της ψυχής συνιστά υπονόμευση και της ίδιας της κοινωνικής τάξης. Υπό αυτό το πρίσμα, η δαρβινική θεωρία μας οδηγεί στην πλήρη αναρχία.
Υπάρχει και μια άλλη ματιά για τη δαρβινική θεωρία, η οποία έρχεται από σοσιαλιστές θεωρητικούς, όπως ο Ένγκελς και ο Μαρξ. Είχαν επισημάνει ότι υπάρχει μια αναλογία ανάμεσα στη θεωρία της εξέλιξης και τον ανταγωνισμό που προκύπτει από το καθεστώς της ελεύθερης αγοράς στον καπιταλισμό. Σύμφωνα με τους μαρξιστές, δεν μπορεί να είναι τυχαίο ότι η θεωρία του Δαρβίνου γεννήθηκε στη βικτωριανή εποχή, όπου το κυρίαρχο δόγμα ήταν πως επιβιώνει εκείνος που προσαρμόζεται καλύτερα στην οικονομική πραγματικότητα. Υποστήριζαν, δηλαδή, ότι ο Δαρβίνος επινόησε μια συγκεκριμένη εικόνα για τη φύση, η οποία αντανακλούσε το κυρίαρχο αφήγημα της τάξης στην οποία ανήκε και ο ίδιος. Επομένως, αν η θεωρία του ίσχυε, τότε η όποια κριτική στον καπιταλισμό θα ήταν άστοχη, καθώς ο καπιταλισμός θα φαινόταν ότι δεν κάνει τίποτα παραπάνω από το να είναι σύμμορφος με τη φύση.
Σε αυτό το σημείο, ωστόσο, μπορούμε να κάνουμε μια αξιοσημείωτη παρατήρηση. Συνήθως, οι άνθρωποι που στρέφονται κατά του Δαρβίνου, επειδή θεωρούν τη θεωρία του υλιστική και εχθρική απέναντι στη θρησκεία, είναι οι άνθρωποι που υποστηρίζουν την ελεύθερη οικονομία. Αυτές οι φαινομενικές αντιφάσεις μπορούν να εξηγηθούν, αν δεχτούμε ότι μια επιστημονική θεωρία ενσωματώνει ένα πλήθος ερμηνειών που δεν αφορούν απλώς την ουδέτερη φύση αλλά και τον ανθρώπινο πολιτισμό. Άλλωστε, αν ο ανθρώπινος πολιτισμός και όσα επινοεί δεν είναι μέρος της φύσης, τότε τι είναι;
Τέλος, αξίζει να σημειώσουμε ότι η θεωρία του Δαρβίνου για αρκετούς αποτέλεσε μια μεταφυσική εναλλακτική. Είδαν σε αυτή ότι μπορεί να διασωθεί η έννοια της προόδου, ακόμη και αν το πλήγμα είναι τεράστιο για τον Χριστιανισμό. Αρκετοί συγγραφείς με ριζοσπαστικές απόψεις θεωρούσαν ότι μια εξελικτική θεωρία θα μπορούσε να αποτελέσει το θεμέλιο μιας πολιτικής φιλοσοφίας με αίτημα την κοινωνική πρόοδο. Κατά συνέπεια, το πέρασμα από μια θεοκρατική κοινωνία σε μια κοσμική έμοιαζε ως μια προοδευτική κίνηση της ανθρωπότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι και οι μαρξιστές θεωρητικοί αντιλαμβάνονται το πέρασμα από μια καπιταλιστική κοινωνία σε μια σοσιαλιστική ως ένα βήμα προόδου.
Όλα τα παραπάνω, είτε διαφωνεί είτε συμφωνεί κανείς, μας δείχνουν ξεκάθαρα ότι μια θεωρία για τη φύση δεν μπορεί να είναι ουδέτερη. Δεν μπορεί να διεκδικεί ότι προέκυψε από ανθρώπους που έχουν την ικανότητα να βλέπουν τον κόσμο από ψηλά, σαν να έχουν μια θέα από το πουθενά. Οι φυσικές θεωρίες μπορεί να εδραιώνονται γιατί έχουν σοβαρά τεκμήρια που τις υποστηρίζουν αλλά, ταυτόχρονα, φέρουν και νοήματα που έχουν ιστορικότητα. Όταν συζητάμε, επομένως, για την επιστήμη, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι συζητάμε για πολλά άλλα πράγματα. Συζητάμε για όλα εκείνα που θεωρούμε ότι μας χαρακτηρίζουν ως ανθρώπους. Συζητάμε για όλα εκείνα που θεωρούμε ότι επινοούν, και σε ορισμένες περιπτώσεις επιβάλλουν, τη θέση μας στον κόσμο.
Πηγές: Bowler, P. & Morus, R. M. (2012), Η ιστορία της νεότερης επιστήμης, μετάφραση Β. Σπυροπούλου, Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης [πρώτη έκδοση: Making Modern Science, Chicago: University of Chicago Press, 2005].
