Από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης κυκλοφορεί το βιβλίο Η πολιτική και οι ειδήμονες της Zeynep Pamuk σε μετάφραση του Νεκτάριου Καλαϊτζή. Το βιβλίο, όπως φανερώνει και ο τίτλος, εξετάζει τη σχέση επιστήμης και πολιτικής. Αδιαμφισβήτητα, ζούμε στον πιο τεχνοεπιστημονικό πολιτισμό που έχει υπάρξει ποτέ και οι διαδικασίες και τα αποτελέσματα παραγωγής γνώσης έχουν σαφές πολιτικό περιεχόμενο και αποτύπωμα. Το βιβλίο της Pamuk εξετάζει αυτή τη συνθήκη και αναδεικνύει σημαντικά ερωτήματα που αφορούν όσες και όσους ενδιαφέρονται για τη σχέση πολιτικής και επιστήμης, την επικοινωνία της επιστήμης αλλά και τη λήψη αποφάσεων βάσει της τεχνοεπιστήμης.
Στην ιστορία και φιλοσοφία της επιστήμης και της τεχνολογίας μία από τις πιο θεμελιώδεις γνώσεις που αποκτά κανείς είναι πως δεν υπάρχει ουδέτερη επιστήμη. Δεν υπάρχει καλή και κακή χρήση της πυρηνικής ενέργειας ή καλή και κακή χρήση της τεχνητής νοημοσύνης. Αν η παραγωγή γνώσης οδηγεί στην κατασκευή πυρηνικής βόμβας, τότε η κατασκευή του όπλου είναι το πολιτικό γεγονός μέσα από το οποίο καλούμαστε να δούμε την επιστήμη αλλά και το επιστημονικό γεγονός μέσα από το οποίο παράγεται μια συγκεκριμένη πολιτική πραγματικότητα. Το γεγονός, δηλαδή, δεν είναι γενικά και αόριστα η πυρηνική ενέργεια. Πρόκειται για μια συχνή παρανόηση τόσο στις συζητήσεις που γίνονται στη δημόσια σφαίρα όσο και σε επίσημους θεσμικούς φορείς. Τούτων δοθέντων, ας δούμε πιο συγκεκριμένα τι αφορά το βιβλίο της Pamuk.
Η Pamuk ασχολείται με αρκετά πρόσφατες εξελίξεις, όπως την πανδημία, την κλιματική αλλαγή, τη βιοτεχνολογία αλλά και τα πυρηνικά όπλα. Μέσα από το πρίσμα γεγονότων στα οποία συναντιέται η επιστήμη και η πολιτική αναδεικνύει κάποια σημαντικά ερωτήματα. Σε ποιο βαθμό η διαθέσιμη επιστημονική γνώση είναι δυνατόν να επηρεάζει τις διαδικασίες με τις οποίες λαμβάνονται πολιτικές αποφάσεις για τη χρήση της; Είναι ορθό να αναμένουμε από τους πολίτες να εγκύπτουν στις εξειδικευμένες λεπτομέρειες της επιστήμης; Πώς τα ζητήματα που αφορούν τη χρήση της επιστήμης σε μια δημοκρατική κοινωνία επηρεάζονται από ευρύτερες αποφάσεις σχετικά με τη χρηματοδότηση, τον σχεδιασμό και τη διεξαγωγή της επιστημονικής έρευνας; Πώς επικοινωνείται η επιστήμη; Ποιος λογοδοτεί και σε ποιον; Εντέλει, πώς διαμορφώνεται το ισοζύγιο μεταξύ της δημοκρατικής και της επιστημονικής αυθεντίας σε αποφάσεις που εξαρτώνται και από τις δύο;
Το κείμενο είναι αρκετά ενδιαφέρον κυρίως γιατί δεν ασχολείται με τη διάκριση επιστήμης και πολιτικής. Εξετάζει παραδείγματα μέσα από τα οποία γίνεται σαφές πόσο θολές είναι οι διακριτές γραμμές ανάμεσα στη λήψη αποφάσεων και στην ίδια την παραγωγή γνώσης. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της πρόσφατης πανδημίας είχαμε μια συνθήκη με μεγάλη αβεβαιότητα, τα διαθέσιμα στοιχεία ήταν ελάχιστα, η επιστημονική γνώση δεν ήταν κατασταλαγμένη αλλά η ανάγκη να παρθούν σαφείς και ξεκάθαρες πολιτικές αποφάσεις ήταν επιτακτική. Η Pamuk σημειώνει ότι ακόμη δεν έχουμε απαντήσεις σε αρκετά επιστημονικά ερωτήματα σχετικά με την ίδια την πανδημία. Δίνει ιδιαίτερη σημασία στην ένταση που υπάρχει ανάμεσα στην επιστημονική αβεβαιότητα και στην ανάγκη για πολιτική βεβαιότητα. Είδαμε, δηλαδή, ότι οι κυβερνήσεις πήραν σημαντικές αποφάσεις χωρίς να γνωρίζουν αν είναι σωστές τόσο ηθικά όσο και επιστημονικά. Αυτή η συνθήκη απαιτεί από όσες και όσους επιχειρούν να κατανοήσουν τους όρους συγκρότησης της παραγωγής επιστημονικής γνώσης την αποδοχή της αβεβαιότητας. Η επιστήμη δεν μπορεί να έχει απαντήσεις για όλα και η πολιτική δεν μπορεί να επικαλείται ότι απλώς εφαρμόζει την επιστήμη στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Πρόκειται για μια παρωχημένη αντίληψη για το πώς λειτουργεί η επιστήμη, η οποία δυστυχώς συνεχίζει να είναι παρούσα στη δημόσια σφαίρα.
Μια σημαντική επισήμανση που κάνει η Pamuk σε σχέση με το παράδειγμα της πανδημίας είναι πως πολίτες με διαφορετικές πολιτικές απόψεις υποστήριζαν και διαφορετικούς πολιτικούς χειρισμούς της πανδημίας. Επίσης, ανάλογα με τις πολιτικές τοποθετήσεις, δίνεται έμφαση και σε διαφορετικές αξίες. Κάποιοι μπορεί να δώσουν προτεραιότητα στη δημόσια υγεία, κάποιοι άλλοι στην οικονομία, κάποιοι άλλοι στην αξία της ελευθερίας. Αυτές οι διαφοροποιήσεις, προφανώς, λύνονται μόνο πολιτικά. Δεν υπάρχει «καθαρή» και «ουδέτερη» επιστήμη που να μπορεί να προσφέρει μια κανονιστική λύση. Σε αυτό το σημείο η Pamuk δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη συμπεριφορά και συμμετοχή των πολιτών. Επισημαίνει ότι οι μη-επιστήμονες οφείλουν να ελέγχουν τις υποθέσεις που κάνουν οι επιστήμονες. Είναι σημαντικό να κατανοούν τον βαθμό αβεβαιότητας των επιστημονικών ισχυρισμών και να εντοπίζουν τα σημεία εκείνα για τα οποία οι επιστήμονες έχουν παντελή άγνοια.
Η επιστήμη έχει όρια και πλαίσιο ως προς τις μεθόδους της αλλά δεν έχει ως προς την πολιτική της διάσταση. Κατά συνέπεια, είναι εσφαλμένο να προβάλλουμε την επιστημονική μεθοδολογία των φυσικών επιστημών στις διαδικασίες πολιτικής διαχείρισης. Ένα από τα σφάλματα των επιστημόνων την περίοδο της πανδημίας ήταν ο αξιωματικός τρόπος με τον οποίο έκαναν τις δημόσιες τοποθετήσεις τους. Η Pamuk λέει χαρακτηριστικά ότι δεν έχουμε τις απαραίτητες πληροφορίες για να διαπιστώσουμε κατά πόσον οι συμβουλές των επιστημόνων κατευθύνονταν από την προσωπική τους ηθική κρίση, από τις πολιτικές δεσμεύσεις των κυβερνήσεων ή από κάποια άλλη αντίληψη περί του δημοσίου συμφέροντος. Οι συμβουλές και τοποθετήσεις των επιστημόνων εκφράζουν ένα φάσμα διαφορετικών αξιών και είναι κρίσιμο να κάνουν τις απαραίτητες διευκρινίσεις. Η επιστήμη μπορεί να έχει τις μεθόδους της αλλά οι αποφάσεις για το πόσο σημαντική ή χρήσιμη ή επαρκής είναι μια γνώση είναι βαθιά πολιτικές.
Δημήτρης Πετάκος
