Πολύ πριν το Yuri Gagarin, τη Valentina Tereshkova ή το Neil Armstrong, οι πρώτοι εξερευνητές του διαστήματος είχαν τέσσερα πόδια (ή και παραπάνω), ανοίγοντας, έτσι, τον δρόμο για εμάς.
Μία όχι και τόσο γνωστή ιστορία
Σε όλα τα σπίτια υπάρχει κάπου μία υπέροχα στολισμένη φρουτιέρα, με δροσερά φρούτα. Πολλά από αυτά κάνουν την καθιερωμένη βόλτα τους στο γραφείο της δουλειάς ή στο σχολείο, και είτε φαγώνονται, είτε στο τέλος της ημέρας επιστρέφουν ξανά εκεί. Περνώντας οι ημέρες, και χωρίς να μειώνονται πρακτικά τα φρούτα, κάνουν την εμφάνισή τους μικρά μυγάκια, οι λεγόμενες φρουτόμυγες (Drosophilae Melanogaster). Οι φρουτόμυγες είναι ιδιαίτερα γνωστές στον επιστημονικό κλάδο κι έχουν παίξει καθοριστικό ρόλο στη βιοϊατρική έρευνα και τη γενετική, καθώς εκτιμήσεις δίνουν ότι ένα τεράστιο ποσοστό (της τάξης του 75%) των γονιδίων που προκαλούν ασθένειες στον άνθρωπο έχουν ένα ισοδύναμο γονίδιο στη Drosophila. Αυτό, όμως, που πολλοί δεν ξέρουν είναι ότι οι φρουτόμυγες ήταν οι «πρώτοι» αστροναύτες.
Έτσι, αν εξαιρέσουμε οτιδήποτε βακτήρια ή λοιπούς μικροοργανισμούς τυχαίους λαθρεπιβάτες πυραύλων, η φρουτόμυγα ήταν ο πρώτος ζωικός οργανισμός που ταξίδεψε επί σκοπού στο διάστημα. Στις 20 Φεβρουαρίου του 1947, οι ΗΠΑ έστειλαν με ένα γερμανικό βαλλιστικό πύραυλο V-2 μία ομάδα από φρουτόμυγες σε υψόμετρο περίπου 110 χιλιομέτρων από την επιφάνεια της Γης, πάνω δηλαδή από τη νοητή γραμμή Karman που διαχωρίζει την ατμόσφαιρα από το διαστημικό χώρο. Ο πύραυλος έφτασε στο υψόμετρο αυτό σε κάτι παραπάνω από τρία λεπτά, και οι φρουτόμυγες επέστρεψαν σώες και αβλαβείς στην επιφάνεια της Γης με αλεξίπτωτο. Στόχος της αποστολής αυτής ήταν η μελέτη της έκθεσης σε κοσμική ακτινοβολία σε μεγάλα υψόμετρα. Από τότε, οι φρουτόμυγες χρησιμοποιούνται κατεξοχήν στη διαστημική έρευνα σε ότι αφορά την επίδραση της ακτινοβολίας και της μικροβαρύτητας στους ζωντανούς οργανισμούς. Μάλιστα, από το 2015, λειτουργεί στο Διεθνή Διαστημικό Σταθμό το εξιδεικευμένο πείραμα της NASA Fruit Fly Lab!
Ταξίδι χωρίς επιστροφή
Στις δεκαετίες του 1940 και 1950, τα διαστημικά προγράμματα των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης στέλνουν πληθώρα ζώων στο διάστημα. Το πρώτο θηλαστικό που ταξιδεύει στο διάστημα είναι ο Albert II, ένας πίθηκος του είδους rhesus macaque. Με τη χρήση πάλι ενός πυραύλου V-2, στις 14 Ιουνίου του 1949, η NASA στέλνει τον Albert στο διάστημα, ο οποίος φτάνει σε ύψος 134 χιλιομέτρων. Δεν στάθηκε, όμως, τόσο τυχερός όσο οι φρουτόμυγες, καθώς επιβίωσε στην πτήση αλλά δεν άντεξε την ισχυρή πρόσκρουση κατά την προσγείωση. Ένα χρόνο αργότερα, ταξιδεύει και το πρώτο ποντίκι στο διάστημα, χωρίς όμως καλύτερη τύχη.
Στο πλαίσιο του “διαστημικού αγώνα”, οι Σοβιετικοί αποφασίζουν να στείλουν στο διάστημα σκύλους, αντί για πιθήκους, καθώς οι σκύλοι μπορούσαν να αντέξουν μεγάλες χρονικές περιόδους αδράνειας, ανέπτυσσαν πολύ καλές σχέσεις με τον άνθρωπο, μπορούσαν να εκπαιδευτούν εύκολα και η φυσιολογία τους ήταν αρκετά γνωστή από τις μελέτες του Ivan Pavlov. Σε όλα τα πειράματα αυτά χρησιμοποιήθηκαν αποκλειστικά αδέσποτα (καθώς πίστευαν ότι ήταν πιο ανθεκτικά και θα μπορούσαν να αντέξουν τις αντίξοες συνθήκες του περιβάλλοντος) και θηλυκά, λόγω του ήπιου χαρακτήρα τους αλλά και της ευκολίας του απεκκριτικού τους συστήματος. Αξίζει να σημειωθεί επίσης, ότι όλοι οι σκύλοι που επιλέγονταν είχαν ανοιχτόχρωμο τρίχωμα, προκειμένου να γράφουν καλά στον φακό, στην τότε εποχή της ασπρόμαυρης φωτογραφίας. Αρχικά, λοιπόν, στέκονται τυχεροί με τους σκύλους Tsygan κα Dezik, να επιστρέφουν ζωντανοί τον Ιούλιο του 1951.
Παρόλα αυτά, σε όλες αυτές τις αποστολές το διαστημόπλοιο δεν έμπαινε ποτέ σε τροχιά γύρω από τη Γη. Εντατικές προσπάθειες πραγματοποιούνται, μέχρι που ο σκύλος Kudryavka (“κατσαρούλα”), ή Laika (“αυτή που γαυγίζει”), όπως έγινε αργότερα γνωστή, επιβιβάζεται στο σοβιετικό διαστημόπλοιο Sputnik 2 και μπαίνει σε τροχιά γύρω από τη Γη στις 3 Νοεμβρίου του 1957. Πρόκειται για μία ιστορία προδιαγεγραμμένη να μην έχει αίσιο τέλος, για μία αποστολή - αυτοκτονία, καθώς στην προσπάθεια των Σοβιετικών να μην καθυστερήσουν την απογείωση, δεν υπήρχαν οι κατάλληλες προδιαγραφές ώστε το διαστημόπλοιο να επιστρέψει με ασφάλεια πίσω στη Γη. Η Laika ήταν ένα αδέσποτο σκυλάκι που τριγυρνούσε στους δρόμους της Μόσχας κι επιλέχθηκε μαζί με πολλά ακόμα για μία σκληρή εκπαίδευση, η οποία περιελάμβανε περιορισμό σε πολύ στενούς χώρους, διαφορές δοκιμές για την αντοχή στην πίεση και τους δυνατούς θορύβους καθώς και τη χρήση μιας ειδικής συσκευής υγιεινής συνδεδεμένη στην περιοχή της πυέλου. Στο τέλος όλων των δοκιμασιών αυτών, η Laika επιλέγεται ως ο πρώτος κοσμοναύτης και με το διαστημόπλοιο Sputnik 2, με ελάχιστη τροφή και επάρκεια οξυγόνου για εφτά ημέρες, εκτελεί σχεδόν τέσσερις περιστροφές της Γης.
Δυστυχώς, όμως, λόγω μιας βλάβης, η θερμοκρασία μέσα στο θάλαμο αυξήθηκε απότομα στους 90ο C, και η Laika πεθαίνει έντρομη από θερμοπληξία μετά από μόλις πέντε ώρες πτήσης. Οι Σοβιετικοί προσπάθησαν για αρκετές ημέρες να συγκαλύψουν το γεγονός, λέγοντας ότι η Laika είναι ζωντανή, αναγκάστηκαν όμως τελικά να πουν όλη την αλήθεια, κάτι που πυροδότησε αρκετές αντιδράσεις στη Δύση σχετικά με ζητήματα ηθικής που ανακύπτουν από τη χρήση των ζώων στην ανθρώπινη έρευνα. Ο Sputnik 2 μετά από 162 ημέρες στο διάστημα και την εκτέλεση περίπου 2.500 περιστροφών γύρω από τη Γη, ξαναμπαίνει στην ατμόσφαιρα της Γης και προσκρούει στο έδαφος, μαζί με τα λείψανα της Laika.
Ζευγάρια σε τροχιά
Το άσχημο τέλος της ιστορίας της Laika δεν σταμάτησε την εξέλιξη του Σοβιετικού διαστημικού προγράμματος, καθώς όσο θλιβερή και να ήταν, ήταν πρακτικά η απόδειξη ότι το διάστημα μπορεί να είναι βιώσιμο για τους ζωντανούς οργανισμούς. Έτσι, τρία χρόνια αργότερα, στις 19 Αυγούστου του 1960, το Sputnik 5 απογειώνεται με πλήρωμα ένα κουνέλι, δύο αρουραίους, σαράντα ποντίκια, κάμποσες φρουτόμυγες, φυτά και μύκητες, αλλά και δύο ακόμα σκύλους, τη Belka (“Σκίουρος”) και τη Strelka (“Μικρό βέλος”). Έτσι, οι ιδιαιτέρως φωτογενείς Belka και Strelka γίνονται τα πρώτα θηλαστικά που πραγματοποιούν τροχιά γύρω από τη Γη και καταφέρνουν να επιστρέψουν με ασφάλεια στο έδαφος. Μάλιστα, ένα από τα κουτάβια που απέκτησε η Strelka μετά την αποστολή της στο διάστημα, η Pushinka, δωρήθηκε από τον Nikita Khrushchev στην Caroline Kennedy, κόρη του τότε Προέδρου των ΗΠΑ John F. Kennedy.
Ένα ακόμα ζευγάρι ζώων που γράφει ιστορία στη διαστημική εξερεύνηση είναι δύο χελώνες ξηράς το Σεπτέμβριο του 1968. Με τους Αμερικανούς να έχουν στα χέρια τους πλέον τους πυραύλους Saturn V, ήταν πια θέμα χρόνου να προηγηθούν στον αγώνα για την κατάκτηση της Σελήνης. Οι Σοβιετικοί, λόγω χαμηλής χρηματοδότησης, εσωτερικών διαμαχών και πολλών απανωτών αποτυχιών, και χωρίς ένα διαστημικό όχημα που να μπορεί να σηκώσει βαρύ φορτίο, δηλαδή έναν αστροναύτη με το απαραίτητο για την επιβίωσή του φαγητό, νερό και οξυγόνο και να εγγυηθεί για την ασφαλή επιστροφή του πίσω στη Γη, φαίνεται να μένουν πίσω. Σε αυτό το σημείο μπαίνουν στην εξίσωση οι χελώνες, που παρά το γεγονός ότι δεν είναι τόσο χαρισματικές όσο οι πίθηκοι ή οι σκύλοι, η μικρή και ανθεκτική κατασκευή τους και η ήρεμη φύση τους τις καθιστά ιδανικές για μία μακρινή δοκιμαστική πτήση με ένα πειραματικό διαστημικό σκάφος.
Έτσι, ενώ κανείς δεν θα περίμενε χελώνες να παίρνουν μέρος σε έναν αγώνα, πόσο μάλλον σε ένα διαστημικό, και να κερδίζουν κιόλας, κάτι τέτοιο συνέβη με τις δύο αυτές χελώνες να επιβιβάζονται στο διαστημόπλοιο Zond 5 και να μπαίνουν σε τροχιά γύρω από τη Σελήνη, νικώντας τελικά τους αστροναύτες της αποστολής Apollo 8 για μόλις μερικούς μήνες. Οι χελώνες επέζησαν το ταξίδι γύρω από τη Σελήνη, αλλά μερικές μέρες μετά διαμελίστηκαν στο εργαστήριο προκειμένου να μελετηθούν οι επιδράσεις των ακραίων συνθηκών του διαστήματος στο σώμα τους.
Τετράποδη συνεισφορά
Το φάσμα των ζωικών ειδών που έχουν ταξιδέψει ή και παραμείνει στο διάστημα για μεγάλα χρονικά διαστήματα είναι εξαιρετικά διευρυμένο περιλαμβάνοντας πιθήκους, σκύλους, γάτες, κουνέλια, ποντίκια, χελώνες, βατράχους, ψάρια, μέδουσες και διάφορα έντομα. Αντίστοιχα, πλήθος πειραμάτων σε ζώα που σχετίζονται με τη διαστημική έρευνα πραγματοποιούνται ακόμα και σήμερα σε εργαστήρια στη Γη, μελετώντας τις επιπτώσεις της ακτινοβολίας και της μικροβαρύτητας στους ζωντανούς οργανισμούς. Η χρήση των ζώων στην πρώιμη -και όχι μόνο- διαστημική εποχή ήταν απαραίτητη για την προετοιμασία των μετέπειτα επανδρωμένων αποστολών. Η απώλεια πολλών εξ αυτών ήταν το απαραίτητο βήμα για τη συλλογή πολύτιμων πληροφοριών για την ανάπτυξη της τεχνογνωσίας της ανθρώπινης διαστημικής εξερεύνησης, με το μικρότερο δυνατό κόστος σε ανθρώπινες ζωές, και για το λόγο αυτό δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε τη μεγάλη συνεισφορά των ζώων στο διαστημικό πρόγραμμα.
Μέχρι και πριν κάποια χρόνια, ο ανθρωποκεντρισμός και ο ωφελιμισμός ήταν οι κυρίαρχες προσεγγίσεις σχετικά με τα πειράματα στα ζώα, τοποθετώντας τον άνθρωπο στην κορυφή του ζωικού βασιλείου και δικαιολογώντας τα πάντα ανάλογα με τη χρησιμότητα και το όφελός τους ως προς την πλειοψηφία, πάντα με βάση τις ανθρώπινες ανάγκες. Παρόλα αυτά, τα θέματα ηθικής που ανακύπτουν από τη χρήση των ζώων στη διαστημική έρευνα είναι πολλά, ειδικότερα αν αναλογιστεί κανείς πως ο άνθρωπος είναι σε θέση να συναινέσει, ενώ ένα ζώο όχι, προκαλώντας έτσι μία διαμάχη η οποία ξεφεύγει από τα στενά όρια του επιστημονικού κύκλου και αφορά τη σημερινή κοινωνία στο σύνολό της. Για το λόγο αυτό, αφήνοντας σιγά σιγά πίσω αυτές τις προσεγγίσεις, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να φροντίσουμε εμείς για τα ζώα, λαμβάνοντας κατάλληλα μέτρα γύρω από τρεις βασικούς άξονες: την αντικατάσταση (replacement), τη μείωση (reduction) και τη βελτίωση (refinement).
Η αντικατάσταση των ζώων στη διαστημική έρευνα -και όχι μόνο- μπορεί να πραγματοποιηθεί χρησιμοποιώντας εναλλακτικές μη ζωικές μεθόδους, όπως για παράδειγμα καλλιέργειες κυττάρων ζωικής ή ανθρώπινης προέλευσης σε δοκιμαστικούς σωλήνες, προκειμένου να επιτευχθεί ο ίδιος επιστημονικός στόχος, όποτε αυτό είναι εφικτό. Αντίστοιχα η μείωση επιτυγχάνεται μέσα από τη χρήση στατιστικών μεθόδων και προσομοιώσεων για τη δημιουργία επαρκών, ποιοτικών και συγκρίσιμων δεδομένων. Τέλος, η βελτίωση αφορά τόσο την βελτίωση των ίδιων των πειραμάτων όσο και τις συνθήκες διαβίωσης των ζώων και τη συμπεριφορά των επιστημόνων ως προς αυτά, προκειμένου να μειώνεται όσο το δυνατόν περισσότερο η ταλαιπωρία που υφίστανται τα ζώα. Έτσι, όποτε πλέον κρίνεται απαραίτητη η χρήση ζώων, αυτή οφείλει να γίνεται με σεβασμό και να υπακούει συγκεκριμένους κανονισμούς και κατευθυντήριες γραμμές, όπως είναι για παράδειγμα οι Αρχές για την Ηθική Φροντίδα και Χρήση Ζώων (NASA Principles for the Ethical Care and Use of Animals, 1996) και η Διεθνής Συμφωνία για την Ευημερία των Ζώων για Διαστημική Έρευνα στο Διεθνή Διαστημικό Σταθμό (International Animal Welfare Agreement for Space Borne Research on the International Space Station).
Αναστασία Τεζάρη
Φυσικός, Διδάκτωρ Ιατρικής Φυσικής ΕΚΠΑ
Πηγές
Harrington, M. Fruit flies in space. Lab Anim 43, 3 (2014).
Burgess, C., Dubbs, C. Animals in Space. From Research Rockets to the Space Shuttle, Springer New York (2007).
https://bmsis.org/ethics-a-trip-to-space/
