Μια μηχανή είναι σε θέση να μαθαίνει.
- Norbert Wiener
Πριν από λίγες μέρες πραγματοποιήθηκε μια εξαιρετική εκδήλωση στο βιβλιοπωλείο Κομπραί, η οποία διοργανώθηκε από το βιβλιοπωλείο και τις Εκδόσεις Συναδέλφων. Η εκδήλωση αφορούσε την παρουσίαση του βιβλίου Η κυβερνητική υπόθεση της κολεκτίβας Tiqqun σε μετάφραση του Χρήστου Πάλλα. Το κείμενο είναι σημαντικό για διάφορους λόγους, ωστόσο θα εστιάσουμε κυρίως στους θεωρητικούς. Όχι γιατί είναι οι πιο ανώδυνοι αλλά γιατί επιτρέπουν μια βαθύτερη κατανόηση της πρότασης που αφήνει η κολεκτίβα.
Η κυβερνητική ως έννοια αναφέρεται στην επιστήμη της πληροφορικής. Ωστόσο, η αναφορά δεν συνεπάγεται και την κατανόηση του περιεχομένου της. Η κυβερνητική δεν είναι απλώς μια μέθοδος. Αποτελεί μια σύνθετη διαδικασία που περιλαμβάνει, πέρα από ταξινομήσεις, μοντελοποιήσεις και μαθηματικές σχέσεις, έλεγχο και σχέσεις εξουσίας. Πρόκειται για μια βαθιά πολιτική πράξη μέσα από την οποία οργανώνεται η διακυβέρνηση ολόκληρων συστημάτων, τα οποία διαπερνούν την ψηφιακή συνθήκη που τους επιτρέπει να έχουν υλική υπόσταση και μετουσιώνονται σε πραγματικές πολιτικές πράξεις και κοινωνικές συμπεριφορές. Η κυβερνητική ανήκει στη σφαίρα του πραγματικού και ως τέτοια υποκαθορίζει τον τρόπο οργάνωσής του. Πριν μιλήσουμε για τον τρόπο οργάνωσης, είναι σημαντικό να πούμε τι είναι η κυβερνητική.
Η έννοια προέκυψε από τον Norbert Wiener, ο οποίος την επινόησε από την ελληνική λέξη κυβερνάν, που σημαίνει να κυβερνάς. Είναι η τέχνη του πηδαλιούχου. Οι ιστορικές συνθήκες που οδήγησαν στην κυβερνητική δεν ήταν άλλες από κάποια προβλήματα που διαπίστωσε ο Wiener κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ένα από αυτά ήταν η χρήση του αντιαεροπορικού όπλου, όπου ο χειριστής έπρεπε να προβλέψει με ακρίβεια τη θέση ενός κινούμενου αεροπλάνου προκειμένου να το πετύχει. Είναι ένας αρκετά σύνθετος υπολογισμός. Η ουσία του προβλήματος ήταν ότι ο υπολογισμός έπρεπε να γίνει εκ των προτέρων, να τον ενσωματώσουν σε όργανα, που μπορούν να συγκεντρώσουν τις παρατηρήσεις του αεροπλάνου, και να τις συνενώσουν με τέτοιον τρόπο ώστε να σημαδέψει με ακρίβεια το όπλο. Να μπορεί, δηλαδή, να προβλέψει τη θέση που θα βρεθεί και να ρίξει το βλήμα πιο μπροστά από τη θέση που έχει εκείνη τη στιγμή το αεροπλάνο. Να έχει μια ματιά από το μέλλον.
Όπως λέει ο Wiener, ο πραγματικός μηχανισμός ελέγχου πυρός είναι ένα σύστημα που περιλαμβάνει ανθρώπινα όντα και μηχανές την ίδια στιγμή. Και η λέξη-κλειδί είναι το σύστημα. Η κυβερνητική, όπως σημειώνει ο Αλέξανδρος Γεωργίου στην εξαιρετική εισαγωγή του κειμένου, μελετά τις διαδικασίες όπου το αποτέλεσμά τους στην εκάστοτε χρονική στιγμή επηρεάζεται από τα αποτελέσματά τους σε προηγούμενες τεχνικές στιγμές. Τα πάντα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως σύστημα ή ως συλλογή συστημάτων που επικοινωνούν και αλληλεπιδρούν. Ωστόσο, αυτή η διαδικασία διαχείρισης συστημάτων περιβάλλεται και από μια αξιοσημείωτη ιστορική συνθήκη, τη μετατόπιση από τη βεβαιότητα στη διαχείριση της αβεβαιότητας.
Πώς μπορούμε να κυβερνήσουμε έναν κόσμο γεμάτο αβεβαιότητες; Αν έχουμε προετοιμάσει τα συστήματα υπολογισμού και ελέγχου για οποιαδήποτε κατάσταση, τότε μπορούμε να έχουμε αποφάσεις και λύσεις για κάθε συνθήκη που θα παρουσιαστεί. Δεν έχει σημασία, πλέον, να ξέρουμε τι θα συμβεί αλλά να έχουμε απαντήσεις για οτιδήποτε συμβεί. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η κυβερνητική είναι η εποχή που οι προφήτες πέθαναν και τη θέση τους πήραν οι αλγόριθμοι. Και οι αλγόριθμοι δεν κοιτούν τους ουρανούς όπως ο Νοστράδαμος αλλά φτιάχνουν νέους ουρανούς γεμάτους αστέρες που τους οργανώνουν με συγκεκριμένο τρόπο.
Ποιος είναι αυτός ο τρόπος οργάνωσης; Το κείμενο των Tiqqun έχει απάντηση. Είναι ο νεοφιλελεύθερος τρόπος οργάνωσης. Είμαστε αρκετά εξοικειωμένοι/ες με τα μεταφυσικά αφηγήματα περί αυτορρύθμισης των αγορών, ισορροπίας, διαχείρισης ρίσκου και επιστροφής σε συνθήκες κανονικότητας. Έχουμε άραγε αναρωτηθεί ποια είναι η ουσία της αυτορρύθμισης; Ποιο είναι το πραγματικό στο οποίο αναφέρεται και από το οποίο προκύπτει; Δεν πρόκειται για αμιγώς φιλοσοφικά ερωτήματα αλλά και πολιτικά. Αυτά τα ερωτήματα προκύπτουν μέσα από πραγματικά αίτια και πραγματικές πράξεις που, εκ των υστέρων, θεωρητικοποιούνται και γίνονται αντικείμενο μελέτης. Ως προς την κυβερνητική, όπως σημειώνει ο Αλέξανδρος Γεωργίου, η διαχείριση ρίσκου σημαίνει την εγκαθίδρυση μηχανισμών ελέγχου που θα επαναφέρουν πάντα τη δυναμική ισορροπία. Η εξουσία έχει τη μορφή διαχείρισης, συνήθως τεχνοκρατικής φύσης. Αυτορρύθμιση σημαίνει πως σε περιόδους κρίσης αναπροσαρμόζονται οι παράμετροι του συστήματος με τέτοιον τρόπο ώστε να επέρχεται νέα ισορροπία. Σε αυτό το πλαίσιο, η κρίση είναι μια παρέκκλιση, το αποτέλεσμα ενός λάθους ή ενός ιού (ψηφιακού ή μη), και η απάντηση είναι πάντα η αυτοματοποίηση. Να θέσουμε, δηλαδή, τις κατάλληλες εκείνες παραμέτρους που θα μας επιτρέψουν να διαχειριστούμε τη νέα αβεβαιότητα.
Αν όλα τα συστήματα είναι αυτορρυθμιζόμενα, τότε οι οντότητες που τα αποτελούν δεν είναι παρά αυτόματα υποκείμενα, που μπορεί να είναι ενεργά αλλά, ταυτόχρονα, κινούνται σε έναν ορίζοντα γεγονότων που δεν μπορούν να υπερβούν. Ο αλγόριθμος έχει ρυθμίσει τις ηθικές παραμέτρους κάθε υποκειμένου. Είναι η ελευθερία εντός των ορίων του πραγματικού, όπως αυτό ορίζεται από την κυβερνητική και το νεοφιλελεύθερο πλαίσιό της. Βασικό δόγμα του νεοφιλελευθερισμού είναι η αναζήτηση ισορροπίας και αυτορρύθμισης στην οικονομία. Οι Tiqqun μας δείχνουν την εξουσία που περιβάλλει τον νεοφιλελευθερισμό. Ανατρέπουν τον μύθο περί μη επέμβασης του κράτους στην κοινωνία και την οικονομία και επισημαίνουν ότι η διακυβέρνηση αποτελεί μια ενεργητική συνθήκη, ένα διαρκές πρόταγμα από την εξουσία για την εξουσία.
Μετά την παρουσίαση του βιβλίου, ακολούθησε η προβολή του ντοκιμαντέρ Machines in Flames των Andrew Culp και Thomas Dekeyser. Εξιστορούσε τη δράση μιας οργάνωσης, με την επωνυμία CLODO, η οποία έκανε επιθέσεις σε εταιρείες υπολογιστών στα τέλη της δεκαετίες του 1970 και στις αρχές του 1980. Ένα ενδιαφέρον συμπέρασμα που προκύπτει από το ντοκιμαντέρ, το οποίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως κριτικό-φιλοσοφικό δοκίμιο, είναι πως οι επιθέσεις δεν ήταν τεχνοφοβικές. Δεν ήταν, δηλαδή, επιθέσεις επειδή οι εταιρείες παρείχαν νέες τεχνολογίες αλλά επειδή παρείχαν νέους τρόπους διακυβέρνησης και ελέγχου. Η ανάγνωση αυτή μου θύμισε ένα απόσπασμα του Paul Feyerabend: Και φυσικά δεν είναι αλήθεια ότι πρέπει να ακολουθούμε την αλήθεια. Η ανθρώπινη ζωή κατευθύνεται από πολλές ιδέες. Η αλήθεια είναι μία από αυτές. Η ελευθερία και η πνευματική ανεξαρτησία είναι άλλες. Αν η αλήθεια, όπως γίνεται αντιληπτή από ορισμένους ιδεολόγους, συγκρούεται με την ελευθερία, τότε έχουμε μια επιλογή. Μπορούμε να εγκαταλείψουμε την ελευθερία. Αλλά μπορούμε επίσης να εγκαταλείψουμε την αλήθεια.
Αναφορές:
- Tiqqun (2023), Η κυβερνητική υπόθεση, μετάφραση Χρήστος Πάλλας, Αθήνα: Εκδόσεις Συναδέλφων.
- Wiener N. (2020), «Άνθρωποι, μηχανές και ο κόσμος γύρω τους», μετάφραση: Κωνσταντίνος Κανδηλώρος, στο Εισαγωγή στις Ψηφιακές Σπουδές (επιμ. Μανώλης Πατηνιώτης), Εκδόσεις Ροπή.
- Feyerabend P. (1975), “How to defend society against science”, Radical Philosophy 11, Vol.1.
