Το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο εγκαινίασε πρόσφατα ένα νέο μεταπτυχιακό πρόγραμμα στις Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες, που επιδιώκει να καλύψει μια επείγουσα ανάγκη: να φέρει σε επαφή τη μεγάλη κοινότητα των φοιτητών και ερευνητών στις ανθρωπιστικές επιστήμες και τέχνες στη χώρα μας με τον ψηφιακό μετασχηματισμό των πρακτικών παραγωγής και διάδοσης της γνώσης στον χώρο της δουλειάς τους και να συγκροτήσει μια ζωντανή και δυναμική κοινότητα που θα ενσωματώνει το καινούργιο και, κυρίως, θα το μελετά ερευνητικά. Με τη δημιουργία αυτής της κοινότητας, το μεταπτυχιακό επιδιώκει να καλύψει μια ακόμη πιο επείγουσα ανάγκη, κοινωνική αυτή τη φορά και συναρτώμενη με το ίδιο το αντικείμενο των ανθρωπιστικών επιστημών και τεχνών: να υποστηρίξει την άρθρωση ενός κριτικού λόγου για τον μετασχηματισμό αυτόν, να αναδείξει τις κρίσιμες πτυχές του για τον πολιτισμό και την κοινωνία του ανθρώπου και να τις μελετήσει στον ορίζοντα του ελληνικού παραδείγματος στην αναπόδραστη σχέση του με το διεθνές. Το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο αποτελεί το πλέον πρόσφορο πεδίο για τη συγκρότηση της κοινότητας αυτής, με δεδομένο ότι αξιοποιεί με τρόπο συστηματικό την ίδια την ψηφιακότητα στην εκπαίδευση, καλύπτοντας τις πολλές και διαφορετικές ανάγκες ενός ευρύτατου κοινού, που εμπλουτίζει με την πολυμορφία του την εκπαιδευτική διαδικασία.
Αλλά τι ακριβώς είναι αυτές οι Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες; Είναι αλήθεια ότι ο όρος Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες, τα Digital Humanities, ακούγεται όλο και συχνότερα την τελευταία δεκαετία στη χώρα μας. Παράλληλα, αυξάνουν τα ελληνικά έργα στις επιστήμες του ανθρώπου και τις τέχνες που εντάσσουν οργανικά τα ψηφιακά εργαλεία στον σχεδιασμό και την υλοποίησή τους, ενώ και κάποια προγράμματα σπουδών εμφανίζονται σταδιακά. Το ακριβές περιεχόμενο του όρου παραμένει ωστόσο αρκετά απροσδιόριστο για το ευρύ κοινό ή ορίζεται κατά περίπτωση από τα διάφορα γνωστικά πεδία. Υπάρχει δηλαδή μια «δημιουργική ασάφεια» γύρω από τις Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες, η οποία δεν είναι παράξενη αν σκεφτεί κανείς ότι περιλαμβάνει το σύνολο των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, αλλά και των τεχνών, στη σχέση τους με τη σύγχρονη ψηφιακή τεχνολογία. Μπορεί κανείς να φανταστεί τη χαρούμενη Βαβέλ που δημιουργούν οι διαφορετικές ερευνητικές παραδόσεις και μέθοδοι, τον πολύχρωμο χάρτη που συγκροτεί το επιστημολογικό του καθεστώς.
Ανακύπτει λοιπόν το ερώτημα: τι μπορεί να μάθει κανείς σε ένα μεταπτυχιακό που δεν εστιάζει σε μία επιστήμη ή μια τέχνη, αλλά γενικά σε ψηφιακές μεθόδους και πρακτικές και εργαλεία; Το συγκεκριμένο μεταπτυχιακό ξεκινά από μια παραδοχή: την κοινή βάση των επιστημών του ανθρώπου και των τεχνών, που είναι η μελέτη του ανθρώπου, του πολιτισμού και της κοινωνίας του και η μεταφορά των πορισμάτων της μελέτης αυτής στις κοινωνικές πρακτικές. Το αντικείμενό των επιστημών αυτών είναι υψηλής πολυπλοκότητας και αβεβαιότητας, με ιδιαίτερες απαιτήσεις σε επίπεδο έρευνας και εφαρμογής, ειδικά καθώς τα ψηφιακά εργαλεία προέρχονται από την επιστημονική παράδοση των θετικών επιστημών, όπου η αντικειμενικότητα και η βεβαιότητα αποτελούν κεντρικές έννοιες. Η συνθήκη της ψηφιακότητας αλλάζει τη φύση των αντικειμένων μελέτης, εισάγει νέες μεθόδους έρευνας με βάση τη νέα φύση τους, οδηγεί σε νέες θεωρητικές προσεγγίσεις και νέες πρακτικές. Είτε μελετά κανείς την αρχαιοελληνική και τη λατινική ή τη νεοελληνική γραμματεία, επιγραφές ή αγγεία, τον λόγο των μέσων, παλαιών και νέων ή τα πολυμέσα, το ψηφιακό θέατρο ή τις ψηφιακές τέχνες, τον μετασχηματισμό των αρχείων, των μουσείων και των βιβλιοθηκών, υπάρχει ένα γνωστικό υπόβαθρο που σχετίζεται με τον τρόπο με τον οποίο τα φυσικά αντικείμενα (κείμενα ή άλλα) και φαινόμενα γίνονται δεδομένα, μελετώνται, δημοσιεύονται και παρουσιάζονται ως δεδομένα. Επειδή τόσο τα αντικείμενα όσο και τα φαινόμενα αυτά έχουν να κάνουν με τον άνθρωπο, τίθενται κοινά ζητήματα μεθόδου που καθοδηγούν στη συνέχεια τις επιμέρους πρακτικές, ενσωματώνοντας έναν συστηματικό αναστοχασμό για το πώς ακριβώς τα εργαλεία, ο κώδικας διαμορφώνουν εντέλει την πολιτισμική λογική –έναν αναστοχασμό πολύτιμο για την ίδια την εξέλιξη της ψηφιακότητας στον σύγχρονο κόσμο.
Με άλλα λόγια, στο μεταπτυχιακό αυτό μαθαίνει κανείς μεθόδους, εργαλεία και πρακτικές που έχουν γενική εφαρμογή στις επιστήμες του ανθρώπου και τις τέχνες και στα επαγγελματικά πεδία τους. Μαθαίνει επίσης να σκέφτεται κριτικά για αυτές τις μεθόδους και τις πρακτικές και να μεταφέρει τον κριτικό αυτό στοχασμό στην επαγγελματική του πρακτική. Στην Αναγέννηση η διάδοση της γνώσης στηρίχτηκε σε τεχνολογίες του ουμανισμού, στον κώδικα που έγινε έντυπο και διαμόρφωσε τον σύγχρονο κόσμο σε όλα τα επίπεδα. Σήμερα άλλες τεχνολογίες, προερχόμενες από τις θετικές επιστήμες, δίνουν τον τόνο στην παραγωγή και τη διάδοση της γνώσης, προσανατολίζουν την πολιτισμική λογική. Στο μεταπτυχιακό αυτό, μαθαίνει κανείς τους όρους και τα όριά τους, τις κοινωνικές τους διαστάσεις, αλλά και την υπολογιστική σκέψη και τη λογική των εργαλείων που διαρκώς αλλάζουν. Μαθαίνει να δουλεύει διεπιστημονικά, να συνεργάζεται με επιστήμονες της πληροφορικής, αλλά στην κατεύθυνση που ο ίδιος ή η ίδια θέτει, μαθαίνει να γράφει κώδικα αν θέλει, κυρίως όμως μαθαίνει να μαθαίνει και να εφαρμόζει κάθε φορά κριτικά στα δικά του/της συμφραζόμενα όσα μαθαίνει: στο σχολείο και στο πανεπιστήμιο, στο μουσείο και στη βιβλιοθήκη, στην ανασκαφή, στην έρευνα πεδίου και στα μέσα. Μαθαίνει δηλαδή και παρεμβαίνει στην εξέλιξη της γνώσης και του πολιτισμού.
Τιτίκα Δημητρούλια: Καθηγήτρια Θεωρίας και Πράξης της Μετάφρασης Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
