Δεν είναι λίγες φορές που η συγγραφική ή η κινηματογραφική τέχνη έχουν βάλει έναν επιστήμονα ως κεντρικό πρόσωπο στην μυθοπλασία τους. Δεν είναι επίσης λίγες οι φορές που η προσωπικότητα και ο τρόπος εργασίας του επιστήμονα, όπως αυτή παρουσιάζεται από συγγραφείς και σεναριογράφους, απέχει παρασάγγας από την πραγματικότητα. Αν, για παράδειγμα, μία πρωτοετής φοιτήτρια περιμένει να αναγνωρίσει σε κάποιον από τους διδάσκοντές της την δαιμονική ιδιοφυία του Dr. Strangelove, από την πασίγνωστη ταινία του Stanley Kubrick, ή την ελαφρώς ακοινώνητη μα καθόλα συμπαθητική και καλοπροαίρετη προσωπικότητα του Emmett "Doc" Brown, της επίσης πασίγνωστης ταινίας «Back to the future», μάλλον θα απογοητευτεί.
Οι επιστήμονες που θα γνωρίσει θα είναι πολύ λιγότερο «ενδιαφέροντες», με τα χολιγουντιανά μέτρα, και ως προς την επιστημονική τους δεινότητα και ως προς τον χαρακτήρα τους. Για την ακρίβεια, αποκαλύπτεται ότι μερίδα επιστημόνων που βρίσκεται, χονδρικά, από τη μέση και κάτω της ιεραρχίας των ερευνητικών ιδρυμάτων αντιμετωπίζουν την εργασία τους ιδιαιτέρως επικριτικά, κυρίως εξαιτίας του γεγονότος ότι οι σχέσεις τους με τους επικεφαλής ερευνητές δεν είναι αυτές που θα ήθελαν.
Αυτή η πραγματικότητα είναι πολύ σοβαρή, όχι μόνο επειδή αποδεδειγμένα κάποιοι συνάνθρωποί μας αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην εργασία τους, αλλά επειδή έχει αποδειχθεί ότι η εργασία σε ένα «υγιές» περιβάλλον είναι θεμελιώδης για την παραγωγή ποιοτικής έρευνας. Παρόλα αυτά, είναι ένα ζήτημα που σπανίως συζητιέται, εν μέρει διότι αυτό που αποκαλείται «υγεία» του εργασιακού περιβάλλοντος στην επιστημονική έρευνα εξαρτάται από πολλές παραμέτρους και είναι δύσκολο να αποτιμηθεί. Σήμερα, θεωρείται ότι η υγεία του εργασιακού περιβάλλοντος σε μία ερευνητική ομάδα εξαρτάται από την εκπαίδευση των επικεφαλής ερευνητών, την ποιότητα της επικοινωνίας μεταξύ όλων των μελών μιας ερευνητικής ομάδας και της σαφήνειας με την οποία οι νεότεροι ερευνητές γνωρίζουν τα καθήκοντά τους.Πριν λίγα χρόνια το περιοδικό Nature έκανε μία μεγάλη έρευνα στην οποία έλαβαν μέρος πάνω από 3200 ερευνητές από όλο τον κόσμο (Some hard numbers on science’s leadership problems, Richard Van Noorden, Nature 557 (2018) 294-296).
Τα αποτελέσματα που ήρθαν στο φως αν και δεν εξέπληξαν την ερευνητική κοινότητα, έθεσαν τα θεμέλια για μία ευρύτερη συζήτηση γύρω από τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν οι ερευνητικές ομάδες σε διεθνές επίπεδο. Είναι χαρακτηριστικό ότι περίπου ένας στους πέντε ερωτηθέντες, κυρίως μεταπτυχιακοί φοιτητές και μεταδιδακτορικοί ερευνητές περιέγραψαν το εργασιακό τους περιβάλλον ως «αγχωτικό», «τεταμένο» και «τοξικό». Επίσης, οι περισσότεροι συμμετέχοντες στην έρευνα εξέφρασαν την επιθυμία οι επικεφαλής ερευνητές να λαμβάνουν εκπαίδευση για να αναπτύξουν δεξιότητες όπως η επικοινωνία ή η ηγεσία (leadership).
Επίσης, πρότειναν οι επικεφαλής ερευνητές να ζητούν ενημέρωση από την ομάδα τους πιο τακτικά. Λίγο περισσότεροι από τους μισούς, μη επικεφαλής ερευνητές που συμμετείχαν στην έρευνα, δήλωσαν ότι αισθάνθηκαν να πιέζονται να παραγάγουν συγκεκριμένα ερευνητικά αποτελέσματα το έτος που προηγήθηκε της έρευνας.
Οι επικεφαλής ερευνητές που συμμετείχαν, 655 στον αριθμό, ήταν πολύ σίγουροι σε σχέση με τις πρακτικές που εφαρμόζουν στο εργαστήριό τους. Σε ποσοστό άνω του 90% είπαν ότι συστηματικά έλεγχαν τον σχεδιασμό των πειραμάτων των ερευνητικών τους ομάδων και ότι ανά πάσα στιγμή ήταν γνώστες της κατανομής των καθηκόντων των συνεργατών τους, π.χ. σε πιο ερευνητικό πρόγραμμα εργάζονταν και ποια συγκεκριμένη ερευνητική εργασία διεκπεραίωναν. Η ίδια κατηγορία ερευνητών ήταν εξίσου σίγουρη για την διαθεσιμότητα που έχουν να συζητούν τα πειράματα και την εξέλιξη των μελών της ερευνητικής ομάδας τους. Δήλωσαν, επίσης, ότι έδιναν την ελευθερία να διερευνηθούν ενδιαφέροντα ευρήματα που δεν συνδέονταν απαραιτήτως με τα ερευνητικά προγράμματα που ήταν σε εξέλιξη.
Από την άλλη, οι 2632 μη επικεφαλής ερευνητές σκιαγράφησαν μία λιγότερο ρόδινη κατάσταση. Περίπου το 80% αυτών συμφωνούσαν ότι οι επικεφαλής ερευνητές είχαν εικόνα των καθηκόντων των μελών της ερευνητικής ομάδας, ενώ ένα 70% δήλωσε ότι οι επικεφαλής ερευνητές ήταν διαθέσιμοι για να συζητήσουν και να τους επιτρέψουν να ασχοληθούν και με έρευνα που δεν σχετιζόταν με συγκεκριμένο ερευνητικό πρόγραμμα. Τέλος, μόλις τα δύο τρίτα είπαν ότι ο επικεφαλής ερευνητής επέβλεπε συστηματικά τον σχεδιασμό των πειραμάτων.
Ανάλογη διαφωνία απόψεων παρατηρήθηκε και σε άλλα μέρη της έρευνας. Σχεδόν το 90% των επικεφαλής ερευνητών αισθάνονταν ότι όλα τα μέλη της ερευνητικής ομάδας τους είχαν μια καθαρή εικόνα επάνω στο τι ζητούνταν από αυτούς. Επίσης, δύο τρίτα ανέφεραν ότι δεν επιτρέπουν πρακτικές που ευνοούν την ταχύτητα εις βάρος της ποιότητας της έρευνας. Από την άλλη, μόνο τα δύο τρίτα των μη επικεφαλής ερευνητών δήλωσαν ότι ήξεραν επακριβώς ποια ήταν τα καθήκοντά τους, ενώ μόνο το 43% αυτών αισθάνονταν ότι οι επιβλέποντές τους ήταν αδέκαστοι στο ζήτημα της ποιότητας της έρευνας που παρήγαγαν.
Συμπερασματικά, φαίνεται ότι υπάρχει μία σημαντική μερίδα των ερευνητών που δεν ασπάζεται τις απόψεις των επικεφαλής ερευνητών, τουλάχιστον με βάση τα αποτελέσματα της διεθνούς έρευνας του περιοδικού Nature. Πέραν των όποιων, όχι πάντα αδικαιολόγητων, διαφωνιών επάνω στην ερμηνεία των αποτελεσμάτων, η ερευνητική κοινότητα θα πρέπει να παραδεχτεί ότι “υπάρχουν κάποια απαίσια (εργασιακά) περιβάλλοντα εκεί έξω, για τα οποία τα ερευνητικά ιδρύματα θα πρέπει να θεωρηθούν υπεύθυνα” όπως ανέφερε η διευθύντρια του Εθνικού Κέντρου Επαγγελματικής Ηθικής και Ηθικής της Έρευνας του Πανεπιστημίου του Ιλινόις, C.K. Gunsalus.
