Ένας από τους πιο σημαντικούς αστρονόμους του 16ου αιώνα ήταν ο πολυμαθής Οθωμανός Τακί αλ-Ντιν (Taqī al-Dīn). Πέρα από την αστρονομία, ασχολήθηκε εκτεταμένα με τα μαθηματικά, την οπτική, τη φυσική φιλοσοφία, τη μηχανική και άλλες τέχνες. Ειδικά για τη μηχανική ισχυριζόταν ότι ήταν εξαιρετικά ωφέλιμη στη βελτίωση της ζωής. Η πιο σημαντική της λειτουργία, ωστόσο, ήταν η δυνατότητα που είχε να αποκαλύψει την πνευματική δομή των ουρανών. Ο Τακί αλ-Ντιν υποστήριζε ότι υπήρχε μια άρρηκτη σύνδεση της μηχανικής με την αλχημεία, τον μυστικισμό και τη μαγεία, κάτι που του επέτρεπε να αντιλαμβάνεται με αναλογικούς όρους τις μηχανικές κατασκευές και τη δομή του κόσμου. Κατά συνέπεια, οι μηχανικές κατασκευές και οι μηχανές εν γένει αντανακλούσαν τους ουρανούς και η μηχανική, ως η επιστήμη της χειραγώγησης των νόμων της φύσης, μπορούσε επιπλέον να χειραγωγήσει την επιρροή των αστεριών και να αλλάξει την κοσμική τάξη ενσωματώνοντας στο περιεχόμενό της την αλχημεία και τη μαγεία.
Ο Τακί αλ-Ντιν ήταν και ένας εξαιρετικός ωρολογοποιός και θεωρούσε ότι η τέχνη κατασκευής ρολογιών ακολουθούσε την προηγούμενη λογική καθώς βασιζόταν σε δύο επιστήμες, τα μαθηματικά και τη φυσική φιλοσοφία. Όσον αφορά τα μαθηματικά, αξιοποιούνταν τα πεδία της άλγεβρας, της γεωμετρίας, της επιστήμης της χωρομέτρησης, της δυναμικής και της επιστήμης της ισορροπίας. Όσον αφορά τη φυσική φιλοσοφία, απαιτούταν γνώση της μαγείας, της αλχημείας και της τέχνης των μαγικών φυλαχτών (talismans). Ο Θεός ήταν η ουσία της αλήθειας και η παρουσία Του αποδεικνυόταν μέσα από τις τέλειες κινήσεις των ουρανίων σωμάτων. Επομένως, η κατασκευή ρολογιών αναπαρήγαγε κατ’ αναλογία τον ρόλο του Θεού στη δημιουργία. Η κατάκτηση ακρίβειας και ελέγχου στη μέτρηση του χρόνου σήμαινε κατανόηση της ουσίας της φύσης και έλεγχο αυτής.
Τα μηχανικά ρολόγια ήταν σημαντικά αντικείμενα καθώς, πέρα από τον συμβολικό τους χαρακτήρα, αποτελούσαν δώρα στο πλαίσιο πολιτισμικής ανταλλαγής και διπλωματικών σχέσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι το 1590 ο αυτοκράτορας Ροδόλφος ΙΙ έστειλε ως δώρο ένα μηχανικό ρολόι στον Σουλτάνο Μουράτ ΙΙΙ. Το συγκεκριμένο ρολόι είχε το σχήμα κάστρου, η πόρτα του άνοιγε κάθε φορά που περνούσε μία ώρα και μέσα από αυτή έβγαινε ο Σουλτάνος πάνω σε ένα άλογο, τον ακολουθούσαν οι υποτακτικοί του, έκαναν έναν γύρο και έμπαιναν από μία άλλη πόρτα στο πίσω μέρος του ρολογιού. Όλη η κατασκευή ήταν φτιαγμένη από ασήμι. Ως αντικείμενα, η αισθητική τους αξία και η σύνθετη υλική τους διάταξη εντυπωσίαζαν τους βασιλιάδες και τους αυλικούς. Αρκετοί τεχνίτες μηχανικών ρολογιών ταξίδεψαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία, έφεραν ρολόγια μαζί τους, ενώ μερικοί που εργάζονταν για τον Σουλτάνο Μουράτ III ήταν αιχμάλωτοι πολέμου.
Ο Τακί αλ-Ντιν ήταν ο πρώτος Μουσουλμάνος τεχνίτης που έφτιαξε μηχανικό ρολόι. Θεωρούσε ότι η χρήση ενός τέτοιου ρολογιού θα βελτίωνε την ακρίβεια στην αστρονομία και θα οδηγούσε στην αποκάλυψη βαθύτερων μυστικών για τη φύση. Αναγνώρισε, μάλιστα, την αξία των πρώτων και των δεύτερων λεπτών στην αστρονομία και πόσο σημαντικό είναι να αποτυπώνονται με τη μέγιστη ακρίβεια και λεπτομέρεια. Η μέτρηση της κίνησης ενός ουράνιου σώματος με ακρίβεια πρώτων και δεύτερων λεπτών οδήγησε σε μια ανάλυση της γεωμετρίας όπου χρησιμοποιούνταν νέες υποδιαιρέσεις. Σε ένα από τα κείμενά του, ανέφερε και τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσαν τα δεκαδικά κλάσματα στην τριγωνομετρία να βελτιώσουν τα αποτελέσματα σε μαθηματικά μοντέλα πλανητικών κινήσεων. Πρακτικά, ο Τακί αλ-Ντιν περιέγραφε τη φύση ως μία μηχανή, μία τάση που είχε ήδη αρχίσει να διαμορφώνεται και στη Δυτική Ευρώπη.
Αυτό που είναι αρκετά σημαντικό είναι ότι ο Τακί αλ-Ντιν δεν αντιλαμβανόταν τον χρόνο με τοπικούς όρους. Δεν θεωρούσε, δηλαδή, ότι η μέτρηση του χρόνου ήταν απλώς μια σύμβαση για να μπορούμε να αντιλαμβανόμαστε τις αλλαγές στη φύση ή για να συνεννοούνται μεταξύ τους οι άνθρωποι. Φιλοδοξούσε, μέσα από το έργο του, να δείξει ότι ένα μηχανικό ρολόι αποκαλύπτει την ύπαρξη του χρόνου ως μίας αρχής που διέπει όλη τη δημιουργία από την αρχή έως το τέλος του χρόνου. Επίσης, αντανακλούσε κάποιες ιδέες περί αποκάλυψης και Μεσσία που ήταν σε πλήρη αντίθεση με τις αντίστοιχες Χριστιανικές των Ευρωπαίων της Δύσης. Ο ρόλος του Τακί αλ-Ντιν στο αστεροσκοπείο της Κωνσταντινούπολης, το οποίο ο ίδιος ίδρυσε το 1577, δεν ήταν μόνο να αποτυπώνει με ακρίβεια τις ουράνιες κινήσεις αλλά να υπολογίζει τη ροή του χρόνου και να αποκωδικοποιεί τα αίτια για τις απότομες αλλαγές στον πολιτικό κόσμο. Με λίγα λόγια, στο εγχείρημα του Τακί αλ-Ντιν βλέπουμε έναν αστρονομικό, θρησκευτικό και πολιτικό κόσμο σε πλήρη αρμονία. Η αρμονία πήγαζε από αυτό που αντιλαμβανόταν ως κοσμικό χρόνο. Και ο κοσμικός χρόνος αποκαλυπτόταν μέσα από τη μελέτη του μηχανικού χρόνου στα ρολόγια. Ο μηχανικός χρόνος είχε το φοβερό πλεονέκτημα ότι μπορούσε να αποκοπεί από τη φύση ή όποια άλλη τοπική ανθρώπινη σύμβαση. Υπερέβαινε, δηλαδή, τον φυσικό κόσμο και τον ανθρώπινο πολιτισμό και αποτελούσε μέρος της ύπαρξης του ίδιου του Θεού. Βλέπουμε, δηλαδή, ότι μια αλλαγή στον τρόπο θέασης του χρόνου είχε την καταγωγή της στα μηχανικά ρολόγια και πώς αυτά συνδέονταν με ένα ανώτερο Ον. Η χρήση των ρολογιών στην αστρονομία δεν συνδεόταν αποκλειστικά με την απόκτηση νέας γνώσης αλλά αποτελούσε μια αναμόρφωση στη μεθοδολογία της αστρονομίας. Ήταν μια «νέα παρατήρηση», όπως την ονόμασε.
Το σύμπαν του Τακί αλ-Ντιν ξεπερνούσε τα επιτεύγματα των πιο επιφανών Μουσουλμάνων αστρονόμων και μαθηματικών, καθώς κατασκεύασε ανώτερα αστρονομικά όργανα και κατασκεύασε πιο ακριβείς αστρονομικούς πίνακες. Υπονοούσε στα κείμενά του ότι επηρεάστηκε από εξωτερικές πηγές, χωρίς όμως να ονομάζει Χριστιανούς Ευρωπαίους αστρονόμους. Γιατί δεν το αποκάλυψε ρητά; Δεν επιθυμούσε να υπονομευτεί το έργο του από Μουσουλμάνους αστρονόμους με τον ισχυρισμό ότι χρησιμοποίησε κείμενα της Δυτικής Ευρώπης. Επίσης, ο Τακί αλ-Ντιν κατέληξε σε αστρολογικές προβλέψεις που βρίσκονταν στους αντίποδες των «συναδέλφων» του στη Δύση. Όπως και ο Τύχο Μπράχε, που είδαμε στο προηγούμενο άρθρο, ο Τακί αλ-Ντιν ήταν «παγιδευμένος» ανάμεσα σε δύο κόσμους. Ως αστρονόμος της Κωνσταντινούπολης, μοιραζόταν τον ίδιο ουρανό με τον ουρανό της Πράγας όπου βρισκόταν ο Τύχο Μπράχε. Αν και κοιτούσαν τον ίδιο ουρανό με την ίδια μαθηματική ακρίβεια, έβλεπαν διαφορετικά πράγματα. Η κοσμική τάξη ήταν άμεσα υποκείμενη σε μια θεία αρχή. Η δέσμευση σε μια θεία αρχή θα όριζε και τη φυσιογνωμία της τάξης και του αναπόφευκτου τέλους της. Αστρονόμοι και προφήτες δεν ταυτίστηκαν ποτέ τόσο πολύ...
Πηγές:
Ben-Zaken, A. (2010). Cross-cultural scientific exchanges in the Eastern Mediterranean, 1560–1660. Baltimore: The John Hopkins University Press.
