Ο πόλεμος στη Γάζα είναι ο δεύτερος σοβαρός περιφερειακός πόλεμος που ξεσπά σε διάστημα μικρότερο των δύο χρόνων μετά από εκείνον της Ουκρανίας, προκαλώντας επικίνδυνα παλιρροϊκά κύματα τοπικά και ευρύτερα. Εκδηλώνεται σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη συγκυρία, γεωπολιτικά και οικονομικά, όπου το απρόβλεπτο καθιερώνεται ως η νέα νόρμα και το χάσμα συνεννόησης μεταξύ των ισχυρών γίνεται αγεφύρωτο.
Οι ανταγωνισμοί οξύνονται, η κούρσα των εξοπλισμών επιστρέφει, η καπιταλιστική κρίση ανακυκλώνεται, οι ανισότητες βαθαίνουν και η ελεύθερη ροή εμπορίου και τεχνολογίας φράζεται από κυρώσεις και αντίμετρα. Ένας νέος Ψυχρός Πόλεμος επισκιάζει σχέσεις και κανάλια επικοινωνίας ανάμεσα στους μεγάλους και ισχυρούς συντηρώντας κλίμα σύγκρουσης. Την ίδια ώρα, οι παγκόσμιοι οργανισμοί, ειδικά εκείνοι που θεσμοθετήθηκαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και έκτοτε αποτελούν τη βάση της μεταπολεμικής τάξης, που δεν αμφισβητήθηκαν ή κλονίστηκαν ακόμη και στις χειρότερες φάσεις του ιστορικού Ψυχρού Πολέμου, είναι ντε φάκτο παραλυμένοι, αδύναμοι να ανταποκριθούν στο ελάχιστο του ρόλου τους.
Σε μια ανάλυσή του το 2020 για το Ευρωπαϊκό Κέντρο Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας, ο Ζαν Ζακ Αλάρ σημείωνε χαρακτηριστικά ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες βλέπουν σήμερα το σύστημα των διεθνών οργανισμών που πατρονάρισαν μετά τον Πόλεμο να μην υποστηρίζει πια τα συμφέροντά τους, αλλά αντίθετα να επιτρέπει την ανάδυση «αμφισβητιών» της ισχύος τους. Έτσι, δεν έχουν πλέον κίνητρο για να το στηρίξουν. Κι όχι μόνο αυτό. Σε ορισμένες περιπτώσεις παρεμποδίζουν σκόπιμα τη λειτουργία των διεθνών οργανισμών ή ακόμη και αποσύρονται από αυτούς. Πρόκειται για κάτι σαν «παρόξυνση» της κρίσης ηγεμονίας τους, όχι για αντιστροφή της πολιτικής τους. Ενδεικτικά, στα πρώτα δύο χρόνια της θητείας της, η κυβέρνηση του Τζορτζ Μπους του νεότερου απέσυρε τις ΗΠΑ από τις περισσότερες διεθνείς συμφωνίες από οποιαδήποτε άλλη προηγούμενη κυβέρνηση, ένα ρεκόρ που ξεπεράστηκε, βέβαια, από την κυβέρνηση του Ντόναλντ Τραμπ.
Με την κρίση της αποκαλούμενης διεθνούς φιλελεύθερης τάξης να επιδεινώνεται δίνοντας σποραδικά «επεισόδια», από το Brexit έως την αποχώρηση των ΗΠΑ από την ιστορική Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα, οι αναλυτές άρχισαν σχετικά πρόσφατα να μελετούν την κατάρρευση των διεθνών οργανισμών. Αμφισβητούμενοι από κυβερνήσεις, ισχυρά συμφέροντα, λαϊκιστές, γεωπολιτικούς ανταγωνιστές, θεσμοί στους οποίους στηρίζεται το παγκόσμιο σύστημα αντιμετωπίζουν σήμερα αδιέξοδο, αμφισβήτηση, ιδεολογικοποίηση, απώλεια νομιμοποίησης ακόμη και απόσυρση μελών. Το τελικό αποτέλεσμα μπορεί να είναι διάλυση ή «θάνατος», φαινόμενο μάλλον συχνό όπως δείχνουν οι μελέτες. Μία του 2018 διαπίστωνε ότι μόνο οι μισοί από τους υφιστάμενους διεθνείς οικονομικούς οργανισμούς λειτουργούν ουσιαστικά, ενώ οι άλλοι μισοί είτε είναι νεκροί είτε έχουν καταλήξει «ζόμπι», συνεχίζοντας τυπικά τη λειτουργία τους χωρίς να παράγουν κανένα έργο...
Η αχίλλειος πτέρνα του ΟΗΕ
Ο ΟΗΕ είναι το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα των περιορισμών και των αποτυχιών της πολυμέρειας και της διάβρωσης της διεθνούς τάξης μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, επισημαίνουν οι αναλυτές. Παρά το τεράστιο μέγεθός του -ή εξαιτίας αυτού-, είναι πια ανίκανος να αποδώσει αποτέλεσμα σε κρίσιμα ζητήματα και έχει γίνει όμηρος του γεωπολιτικού ανταγωνισμού και της ιδεολογικής αντιπαράθεσης. Μια πιθανή εξήγηση βρίσκεται στη θεμελιώδη αρχή της πολιτικής: Ο έχων τον σκοπό πρέπει να διαθέτει και τα μέσα για να τον επιτύχει.
Ορισμένοι έχουν ήδη «διαγράψει» τους οργανισμούς που συστάθηκαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, υποστηρίζοντας πως έχουν εξαντλήσει τη χρησιμότητά τους. Η συζήτηση, λένε, για μεταρρυθμίσεις σε κομβικά όργανα όπως το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ ή το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο απλώς αποσπά την προσοχή από το πιο σημαντικό καθήκον, που είναι «να καταλάβουμε πώς θα πρέπει να είναι μια νέα τάξη πραγμάτων». Όμως, ενώ οι μεταπολεμικοί διεθνείς θεσμοί απέχουν πολύ από το να είναι τέλειοι, το συλλογικό τους ιστορικό υποδηλώνει ότι παραμένουν η καλύτερη ελπίδα για την αντιμετώπιση περίπλοκων προκλήσεων, γράφει στο Project Syndicate η Άννα Παλάτσιο, πρώην υπουργός Εξωτερικών της Ισπανίας και πρώην αντιπρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας. Και όπως επισήμανε πρόσφατα ο Τζόζεφ Νάι, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και πρώην βοηθός υπουργός Άμυνας των ΗΠΑ, οι καθιερωμένοι διεθνείς οργανισμοί εδραιώνουν «πολύτιμα πρότυπα συμπεριφοράς» στηρίζοντας ένα «καθεστώς κανόνων, δικτύων και προσδοκιών που συνεπάγονται ηθικές υποχρεώσεις».
Αραγε πόση εφαρμογή βρίσκουν αυτές οι ιδεαλιστικές θεωρήσεις στα όσα συμβαίνουν σήμερα στη Γάζα; Σε ποιες «προσδοκίες» και σε ποιες «ηθικές υποχρεώσεις» μπορεί να ανταποκριθεί ένα συλλογικό όργανο, το Συμβούλιο Ασφαλείας στην προκειμένη περίπτωση, όταν οι αποφάσεις του καθορίζονται από τη σκοπιμότητα, τη μονομέρεια, τη διγλωσσία των μελών του; Αντιπαραθέσεις και γεωπολιτικές επιδιώξεις σε τοπική και ευρύτερη κλίμακα οδηγούν σε παράλυση ή έχουν αντανάκλαση σε ανεφάρμοστες και ανεδαφικές αποφάσεις, επιβεβαιώνοντας περίτρανα σε πλείστες όσες περιπτώσεις ότι ο περιβόητος όρος «διεθνής κοινότητα» είναι απλά περιγραφικός, όχι ουσιαστικός. Δεν προκαλεί έκπληξη ότι το προτεινόμενο από τη Ρωσία σχέδιο ψηφίσματος για τη Γάζα που ζητούσε εκεχειρία, παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας και απελευθέρωση των ομήρων μπλοκαρίστηκε. Το καταψήφισαν Γαλλία, Ιαπωνία, Ηνωμένο Βασίλειο και Ηνωμένες Πολιτείες. Για να περάσει ένα ψήφισμα χρειάζεται τουλάχιστον εννέα ψήφους υπέρ, χωρίς κανένα από τα πέντε μόνιμα μέλη να ασκήσει βέτο. Για πολλούς αναλυτές και την κοινή γνώμη αυτή η «λεπτομέρεια» του καταστατικού του Σ.Α. είναι η αχίλλειος πτέρνα του. Έτσι, οι απώλειες αμάχων συνεχίζονται...
Ο κύκλος ανοίγει
Το τέλμα και η παράλυση οργανισμών που υποτίθεται ότι δημιουργήθηκαν για να προασπίσουν την ειρήνη και να προσφέρουν διέξοδο σε στρατιωτικές αντιπαραθέσεις δεν είναι καλό σημάδι, κι εδώ κάποιοι έχουν αρχίσει να κάνουν παραλληλισμούς με την ιστορική αποτυχία της Κοινωνίας των Εθνών. Ως θεσμός που συστάθηκε μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο με κύριο σκοπό να διατηρήσει την ειρήνη, έπεσε θύμα της βασικής αδυναμίας του: δεν διέθετε ισχύ και βούληση για να επιβάλλει τις αποφάσεις του. Για τους ιστορικούς, βέβαια, η ατελέσφορη προοπτική της Συνθήκης των Βερσαλλιών είχε ήδη δημιουργήσει τη δυναμική για μια νέα σύγκρουση και οδηγούσε νομοτελειακά σε αυτή.
Η Ιστορία δείχνει ότι οι διεργασίες προς εμφύλιους, περιφερειακούς ή παγκόσμιους πολέμους που μεταβάλλουν άρδην την εσωτερική και παγκόσμια τάξη λαμβάνουν χώρα μέσω μιας εξέλιξης σταδίων, με γεγονότα που πυροδοτούνται από υπαρκτές αιτίες. Το πρώτο στάδιο είναι η διαμόρφωση μιας νέας τάξης πραγμάτων μετά από έναν πόλεμο. Μια νέα ηγεσία εδραιώνει την εξουσία της, τα χρέη αναδιαρθρώνονται ή χαρίζονται, το χάσμα πλούτου και οι συγκρούσεις για αυτό ατονούν. Στο δεύτερο στάδιο, η εξουσία ενδυναμώνεται περισσότερο και οικοδομούνται συστήματα κατανομής πόρων, που οδηγούν στο τρίτο στάδιο, την ειρήνη και την ευημερία. Το τέταρτο στάδιο είναι η αύξηση του χρέους και η διεύρυνση του χάσματος πλούτου και πολιτικών απόψεων. Στο πέμπτο στάδιο κυριαρχούν οι σοβαρές δημοσιονομικές και οικονομικές κρίσεις και οι έντονες συγκρούσεις μεταξύ συγκρίσιμων ισχυρών μερών στο εσωτερικό και στο εξωτερικό των χωρών, οδηγώντας τελικά στο έκτο στάδιο, στους διακρατικούς πολέμους. Αυτά τα στάδια σχηματίζουν τον «μεγάλο κύκλο», που οδηγεί από τις εσωτερικές στις περιφερειακές συγκρούσεις και στη συνέχεια στις διεθνείς. Παρατηρώντας απλά τα γεγονότα να εξελίσσονται σε καθημερινή βάση δεν είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε τον ευρύτερο αντίκτυπό τους, τώρα και στο μέλλον. Έτσι, φτάνουμε σε μια κατάσταση όπου δεν μπορούμε πια να αποτρέψουμε τις συνέπειές τους. Κατά την παραπάνω ανάλυσή του Ρέι Ντάλιο, ιδρυτή της Bridgewater Associates, μιας εταιρείας θεσμικών επενδύσεων, «διαφορετικές πλευρές σε εσωτερικές και διεθνείς συγκρούσεις προετοιμάζονται σήμερα για πόλεμο και εάν επιτραπεί στα γεγονότα να εξελιχθούν όπως συνήθως, υπάρχει επικίνδυνα μεγάλη πιθανότητα να καταλήξουμε σε τουλάχιστον έναν από αυτούς τους πολέμους, αν όχι και στους δύο, σε περίπου δύο με τέσσερα χρόνια, με το υψηλότερο σημείο κινδύνου να τοποθετείται το 2025-26».
Για τα γεγονότα του μέρους του κύκλου στο οποίο βρισκόμαστε τώρα, οι περισσότεροι από εμάς δεν έχουμε εμπειρία, όμως έχουν στιγματίσει πολλές φορές το παρελθόν, πιο πρόσφατα την περίοδο 1930-45. Οι κυκλικές σχέσεις αιτίου/αποτελέσματος οδηγούν στην εξέλιξη γεγονότων που συνθέτοντας τα στάδια του «Μεγάλου Κύκλου» οδηγούν προοδευτικά σε αναπόδραστες πραγματικότητες. Το θετικό είναι ότι αυτές οι τρομακτικές επικείμενες πραγματικότητες αναγνωρίζονται πλέον ευρύτερα, όμως τα δυσοίωνα στοιχεία είναι ότι οι συνθήκες επιδεινώνονται πολύ γρηγορότερα, οι σχέσεις αιτίας/αποτελέσματος και ο τρόπος που συνδέονται μεταξύ τους δεν είναι πλήρως κατανοητά, ενώ ακόμη χειρότερα, δεν γίνεται τίποτα για να σταματήσει η εξέλιξή τους.
Το αδιέξοδο του χρέους
Οι περισσότερες δυτικές Δημοκρατίες, και κυρίως οι ΗΠΑ, πλησιάζουν σήμερα στην επικίνδυνη φάση της εσωτερικής σύγκρουσης. Ταυτόχρονα, πυκνώνουν διεθνώς τα κλασικά σημάδια μιας αντιπαράθεσης ευρείας κλίμακας
Κατά τον ίδιο αναλυτή, ο «μεγάλος κύκλος» συντίθεται από τρεις μεγάλους επιμέρους κύκλους, τον μακροπρόθεσμο κύκλο ανάπτυξης-χρέους, τον κύκλο εσωτερικής τάξης-αταξίας και τον κύκλο εξωτερικής τάξης-αναταραχής. Σε ό,τι αφορά τον πρώτο κύκλο, οι περισσότερες χώρες, και κυρίως αυτές των μεγάλων αποθεματικών νομισμάτων, πλησιάζουν σήμερα στο στάδιο συρρίκνωσης/ αναδιάρθρωσης. Αυτό συμβαίνει όταν τα επίπεδα και οι ρυθμοί αύξησης του χρέους είναι μη βιώσιμα, όπως την περίοδο 1930-45. Πιο συγκεκριμένα, τα επιτόκια είναι απαράδεκτα υψηλά για τους οφειλέτες ώστε να είναι σε θέση να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους. Όταν συμβαίνει αυτό, τα χρεωστικά περιουσιακά στοιχεία καταλήγουν στο ντάμπινγκ (στην πώληση με ζημιά) είτε επειδή δεν παρέχουν αρκετά υψηλές αποδόσεις είτε, περισσότερο, επειδή υπάρχει κίνδυνος αθέτησης υποχρεώσεων. Αυτό φέρνει τις κεντρικές τράπεζες στη δύσκολη θέση να πρέπει να αυξήσουν εκ νέου τα επιτόκια μειώνοντας περαιτέρω την αξία του χρέους, είτε να τυπώσουν νέο χρήμα για να το αγοράσουν, οδηγώντας αναπόφευκτα σε πληθωρισμό. Κατά τον Ντάλιο, αυτή η δυναμική χαρακτηρίζει πλέον τις περισσότερες χώρες του ώριμου καπιταλισμού σήμερα, με επιμέρους διαφορές στον τρόπο αντιμετώπισης της κρίσης.
Καθώς το πρόβλημα του πληθωρισμού παγιώνεται και οξύνεται, ορισμένες κεντρικές τράπεζες, κυρίως η αμερικανική Fed, καταφεύγουν στην κλασική κίνηση της πιστωτικής σύσφιξης και της αύξησης των επιτοκίων. Η πολιτική αυτή οδηγεί πρακτικά σε υποτίμηση των χρεωστικών περιουσιακών στοιχείων, ενώ η συρρίκνωση της αξίας χρέους-χρήματος-οικονομίας έρχεται την ίδια χρονική στιγμή που και οι άλλοι δύο κύκλοι εσωτερικής-εξωτερικής αναταραχής βρίσκονται επίσης στο τελευταίο στάδιό τους. Αυτό δημιουργεί μια ιδιαίτερα επικίνδυνη συρροή γεγονότων. Σε ό,τι αφορά τον κύκλο εσωτερικής τάξης-αταξίας, οι περισσότερες δυτικές Δημοκρατίες, και κυρίως οι Ηνωμένες Πολιτείες, πλησιάζουν σήμερα στην επικίνδυνη φάση της εσωτερικής σύγκρουσης. Αυτό, υπογραμμίζει ο Αμερικανός αναλυτής, οφείλεται κατά κύριο λόγο στο χάσμα πλούτου, στο χάσμα αξιακών αντιλήψεων και στις πολιτικές διαφορές που διανύουν τη χειρότερη φάση όξυνσής τους από την περίοδο 1930-1945.
Επικίνδυνα σημάδια
Οι λαϊκιστές αγωνίζονται για να κερδίσουν με κάθε κόστος αρνούμενοι να συμβιβαστούν με την άλλη πλευρά ακολουθώντας τους κανόνες της δημοκρατίας και της ρεαλιστικής διακυβέρνησης. Τα μέσα ενημέρωσης ρίχνουν λάδι στη φωτιά, έχοντας εγκαταλείψει την αναζήτηση της αλήθειας επειδή ο παραμορφωτικός εντυπωσιασμός είναι πιο συναρπαστικός, πουλάει περισσότερο και είναι ένα μέσο για να πολεμήσουν στο πλευρό της παράταξής τους. Έτσι, οι ρεαλιστικές ηγεσίες ωθούνται στο περιθώριο. Για παράδειγμα, γερουσιαστές, βουλευτές και κυβερνήτες που έχουν την τάση να εργάζονται πέρα από τις κομματικές γραμμές παραιτούνται και αντικαθίστανται από εξτρεμιστές. Με άλλα λόγια, οι ΗΠΑ βρίσκονται σαφώς στο τελευταίο στάδιο του κύκλου της εσωτερικής τάξης-αταξίας. Παράλληλα, οι κορυφαίες παγκόσμιες δυνάμεις, διαθέτοντας συγκρίσιμη στρατιωτική ισχύ, ανταγωνίζονται για διαφορές πλούτου «υπαρξιακής αξίας» με τρόπους που είναι ανάλογοι με την περίοδο 1930-45 και με πολλές άλλες φορές πριν από τότε. Ορισμένες από αυτές τις χώρες βρίσκονται σήμερα στα χέρια λαϊκιστών/εθνικιστών οι οποίοι είναι περισσότερο διατεθειμένοι να πολεμήσουν παρά να διαπραγματευτούν, ενώ η εκπορευόμενη από την Ουάσιγκτον αφήγηση περί «αναμέτρησης δημοκρατίας-αυταρχισμού» πλαισιώνει το συγκρουσιακό κλίμα. Τα μέτωπα, θερμά και ψυχρά, αυξάνονται επικίνδυνα και οι κρίσεις δεν αποκλιμακώνονται: πόλεμος Ρωσίας-Ουκρανίας, επέκταση ΝΑΤΟ, ανταγωνισμός ΗΠΑ-Κίνας, απειλές Βόρειας Κορέας, αντιπαράθεση Ιράν-Ισραήλ. Το ίδιο συμβαίνει και πιο «απόκεντρα»: Ινδία-Πακιστάν, Τουρκία-Ελλάδα, Υεμένη-Εμιράτα, Ισραήλ-Παλαιστίνιοι. Ταυτόχρονα, πυκνώνουν τα κλασικά σημάδια μιας αντιπαράθεσης ευρείας κλίμακας: Μεγάλες αυξήσεις στις στρατιωτικές δαπάνες και προσφυγή στον, υπαρξιακά απειλητικό, οικονομικό πόλεμο, αντιπροσωπευτικό παράδειγμα του οποίου είναι η αμερικανική απαγόρευση εξαγωγής τεχνολογίας στη Κίνα για την κατασκευή μικροτσίπ.
Η πρόσφατη Ιστορία προσφέρει χρήσιμες υπενθυμίσεις: Το 1940 οι ΗΠΑ επέβαλαν οικονομικές κυρώσεις στην αυτοκρατορική Ιαπωνία, ανάμεσά τους απαγόρευση εξαγωγής σιδηρομεταλλεύματος, σιδήρου σκραπ και χάλυβα, με την ελπίδα ότι θα ανέκοπταν την ιμπεριαλιστική προέλασή της προς την Κίνα και την Ινδοκίνα. Όμως αυτό δεν συνέβη. Τον Ιούλιο του 1941 τερμάτισαν όλες τις εμπορικές συναλλαγές μαζί της και πάγωσαν όλα τα περιουσιακά στοιχεία της. Μεγάλη Βρετανία, Κίνα και Ολλανδία συντάχθηκαν στο πλευρό της Ουάσιγκτον επιβάλλοντας εμπάργκο και στις εξαγωγές πετρελαίου. Η Ιαπωνία στερήθηκε ζωτικούς πόρους απαραίτητους για την οικονομική επιβίωσή της. Τέσσερις μήνες αργότερα επιτέθηκε αιφνιδιαστικά στο Περλ Χάρμπορ...
