Η κλίμακα και το αποτέλεσμα της επίθεσης της Χαμάς το περασμένο Σάββατο στο Ισραήλ, που εδώ και καιρό διανύει φάση έντονης εσωτερικής διαίρεσης, προκάλεσε σοκ στην ισραηλινή κοινωνία. Δημιουργεί τώρα τεράστια πίεση στο πολιτικοστρατιωτικό κατεστημένο της χώρας να επιχειρήσει να ξεριζώσει μια για πάντα την οργάνωση από τη Γάζα. Αλλά ακόμη και οι αδαείς είναι σε θέση να καταλάβουν ότι κάτι τέτοιο είναι αδύνατον να συμβεί. Η Χαμάς είναι βαθιά ριζωμένη, πολιτικά, οικονομικά, θρησκευτικά, κοινωνικά, στον αποκλεισμένο θύλακα της Παλαιστίνης. Και τώρα που ο Νετανιάχου κήρυξε επίσημα τον πόλεμο εναντίον της, το μόνο σίγουρο είναι ότι οι απλοί άνθρωποι και από τις δύο πλευρές θα πληρώσουν βαρύ τίμημα.
Από τον τελευταίο μεγάλο αραβοϊσραηλινό πόλεμο, του Γιομ Κιπούρ το 1973, οι πόλεμοι στους οποίους ενεπλάκη το Ισραήλ ήταν όλοι τους με ένοπλες οργανώσεις, όχι με τακτικούς στρατούς. Πολέμησε την Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης στον Λίβανο το 1982. Τη Χεζμπολάχ, το 2006, πάλι στον Λίβανο. Τη Χαμάς το 2008, το 2014 και το 2021 στη Γάζα. Είναι ξεκάθαρο ότι ένα πόλεμος με μια οργάνωση είναι πολύ πιο περίπλοκος και απαιτητικός επιχειρησιακά σε όλα τα επίπεδα, σχεδιασμού και εκτέλεσης, από έναν πόλεμο -ή μια συμφωνία ειρήνης- με ένα κράτος ή μια κυβέρνηση. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, πήραν πικρά μαθήματα από τις εμπλοκές τους την τελευταία 25ετια σε μακροχρόνιους πολέμους με ένοπλες οργανώσεις -ανάμεσά τους οι υποδεέστερα οπλισμένοι και εκπαιδευμένοι, πλην αποφασισμένοι Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν-, πληρώνοντας βαρύ τίμημα και αποδεχόμενες στο τέλος τη στρατηγική ήττα τους.
Αποτυχία
Η τελευταία φορά που οι ισραηλινές μυστικές υπηρεσίες απέτυχαν σε τέτοιον βαθμό να προβλέψουν μια επίθεση ευρείας κλίμακας εναντίον του εβραϊκού κράτους ήταν πριν από πενήντα χρόνια, την ημέρα της εβραϊκής γιορτής του Γιομ Κιπούρ. Εκείνη ήταν βέβαια μια συμβατική στρατιωτική αντιπαράθεση ανάμεσα σε τακτικούς στρατούς στην οποία το Ισραήλ επικράτησε, αλλά μερικά χρόνια αργότερα αναγκάστηκε να «παραιτηθεί» από τη νίκη του και τα εδαφικά κέρδη που αποκόμισε στο Σινά με αντάλλαγμα την ειρήνη με την Αίγυπτο, στο πλαίσιο των ιστορικών συμφωνιών του Καμπ Ντέιβιντ, που ενορχήστρωσε η τότε κυβέρνηση του Τζίμι Κάρτερ. Όμως τώρα τα πράγματα είναι διαφορετικά. Ποιος θα διαπραγματευτεί ειρήνη με τη Χαμάς; Πόσο μάλλον όταν οι ΗΠΑ, πέρα από τη μονομέρειά τους, έχουν εν πολλοίς αποσυρθεί από τη Μέση Ανατολή. «Είναι ένα εντελώς διαφορετικό παιχνίδι σήμερα» λέει ο Γιοχανάν Πλέσνερ, πρόεδρος του Ινστιτούτου Δημοκρατίας του Ισραήλ, μιλώντας στο CNN.
Κάποιου είδους διαπραγμάτευση -πιθανώς μέσω μεσολαβητών, όπως η Αίγυπτος- είναι αναπόφευκτη. Παρόλο που το Ισραήλ σφυροκοπά ανελέητα τη Γάζα με αεροπορικές επιδρομές, επιβάλλει «πλήρη πολιορκία» στον πυκνοκατοικημένο θύλακα και προετοιμάζεται για μια πιθανή χερσαία εισβολή για να αποδεκατίσει τη Χαμάς, ο Νετανιάχου πρέπει επίσης να βρει έναν τρόπο να απελευθερώσει τους περίπου 150 ομήρους που κρατούν οι μαχητές της οργάνωσης. Το πολιτικό του μέλλον παίζεται σ’ αυτό το στοίχημα. Εν μέσω πολέμου, οι αντίπαλοί του του δείχνουν τον δρόμο της εξόδου περιμένοντας την επόμενη μέρα για να μετατρέψουν την «υπόδειξή» τους σε αίτημα. Κι αυτή η επόμενη μέρα θα έρθει - αργά ή γρήγορα. Ισραηλινοί αναλυτές υπογραμμίζουν ότι υπάρχει «εθνικό προηγούμενο» αλλαγής σελίδας κάθε φορά που το Ισραήλ αντιμετωπίζει μείζονα κρίση ασφάλειας. Η ισραηλινή Ιστορία έχει διδάξει ότι κάθε έκπληξη και κρίση οδηγούν σε κυβερνητική κατάρρευση. Αυτό συνέβη το 1973 μετά τον πόλεμο του Γιομ Κιπούρ με την Γκόλντα Μέιρ, το 1982 με τον Μεναχέμ Μπεγκίν στον πρώτο πόλεμο του Λιβάνου και το 2006 με τον Εχούντ Όλμερτ στον δεύτερο πόλεμο του Λιβάνου. «Το ρολόι μετράει αντίστροφα» για τον Νετανιάχου, λέει ο πολιτικός σχολιαστής του ισραηλινού Καναλιού 12 Αμίτ Σεγκάλ.
Κάτι τέτοιο δεν σημαίνει βέβαια ότι η λογική μιας άλλης προσέγγισης στην εκκρεμούσα παλαιστινιακή υπόθεση θα κερδίσει την ισραηλινή κοινωνία. Ήταν τέτοια το σοκ και η οργή για την επίθεση της Χαμάς, που οι Ισραηλινοί ψηφοφόροι -τουλάχιστον μια μερίδα από αυτούς- μπορεί τώρα να γίνουν πολύ πιο δεκτικοί σε πιο ακραίες θέσεις. «Ένα συγκεκριμένο τμήμα του πληθυσμού θα περιμένει μια πολύ, πολύ σκληρή απάντηση και θα βασίζεται σε ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος: ή εμείς, ή αυτοί» λέει ο Πλέσνερ.
Ο κύκλος της βίας
Οι προοπτικές μιας προσωρινής κατάπαυσης του πυρός, όπως συνέβη στους προηγούμενους κύκλους συγκρούσεων, φαίνονται μακρινές. Η Χαμάς είναι τώρα πιο επιθετική και αποφασισμένη, αλλά επίσης και πιο κατακερματισμένη, πολιτικά και φυσικά. Διαθέτει μια σκληροπυρηνική στρατιωτική πτέρυγα στη Γάζα, μια ηγεσία διασκορπισμένη σε στρατόπεδα Παλαιστινίων προσφύγων στον Λίβανο και μια πολιτική ηγεσία που έχει την έδρα της στο Κατάρ. Οι εκπρόσωποί της στην Ντόχα συνεργάζονται με τον «έξω κόσμο», αλλά οι μαχητές της στη Γάζα, που πέρασαν όλη τη ζωή τους σκάβοντας τούνελ, κατασκευάζοντας αυτοσχέδια όπλα από ό,τι υλικό μπορούσαν να βρουν, τροποποιώντας τα στη συνέχεια με «προσθήκες» από άλλα μέρη, αυτοί είναι ξεκάθαρα αποφασισμένοι να συνεχίσουν. Ακόμη και μια καθαρή στρατιωτική νίκη του Ισραήλ αυτή τη φορά είναι απίθανο να τερματίσει τον κύκλο της βίας.
Δεν είναι καν σαφές τι σημαίνει «νίκη» σ’ αυτόν τον πόλεμο, αφού δεν είναι μια σύγκρουση ανάμεσα σε «ομότιμες» δυνάμεις. «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το Ισραήλ μπορεί να προκαλέσει τεράστια ζημιά στη Γάζα -στις υποδομές και στους ανθρώπους της- και μπορεί επίσης να στοχεύσει τους ηγέτες της Χαμάς. Αλλά τα κινήματα αναγεννούνται και μερικές φορές η επόμενη ηγεσία τους αποδεικνύεται πιο ριζοσπαστική, πιο ακραία από αυτή που αποκεφαλίστηκε» υπογραμμίζει στην αρθρογράφο του New Yorker Ρόμπιν Ράιτ ο πρώην πρεσβευτής των ΗΠΑ στο Ισραήλ Νταν Κούρτσερ.
Κατά έναν ειρωνικό τρόπο, το Ισραήλ φέρει ευθύνη για την πρώιμη ανάπτυξη της Χαμάς. Στα μέσα της δεκαετίας του ’80 υποστήριξε τη συνένωση των νεοεμφανιζόμενων τότε ισλαμιστικών ομάδων ως εναλλακτική λύση στην ΟΑΠ του Αραφάτ, ποντάροντας στο ότι ήταν θρησκευτικά και όχι εθνικιστικά κινήματα. Κοιτάζοντας τώρα πίσω, το Ισραήλ διαπιστώνει με τρόμο ότι αγνόησε τη δυναμική των αναδυόμενων πολιτοφυλακών, οι οποίες, παρά τη σοβαρή υστέρησή τους σε μέσα και ισχύ πυρός, είχαν την ατσάλινη βούληση να αντιπαρατεθούν με πανίσχυρα κράτη. Ο Κούρτσερ σημειώνει ότι οι μουτζαχεντίν αντιμετώπισαν τη Σοβιετική Ένωση στο Αφγανιστάν τις δεκαετίες του ’70 και του ’80, ενώ η Χεζμπολάχ έκανε το ίδιο με το Ισραήλ στον Λίβανο και, παρά τις κατώτερες δυνάμεις τους, τελικά επικράτησαν.
«Παρανόηση»
Ορισμένοι αναλυτές κρίνουν σήμερα ότι η ανέλπιστη πολιτική άνοδος της Χαμάς το 2006, που «έσπασε» και χώρισε ουσιαστικά σε δύο στρατόπεδα την παλαιστινιακή ηγεσία, το μετριοπαθές στη Δυτική Όχθη και το ριζοσπαστικό στη Γάζα, αποτελεί την απαρχή του «προβλήματος». Αλλά μια τέτοια προσέγγιση -αλίμονο- αγνοεί τη βασικότερη και σημαντικότερη παράμετρο της δυναμικής που τρέφει την ισραηλινοπαλαιστινιακή σύγκρουση: την εκκρεμότητα της παλαιστινιακής υπόθεσης.
Ο Μουσταφά Μπαγιούμι, καθηγητής Αγγλικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της πόλης της Νέας Υόρκης, σχολιαστής γνώμης στην αμερικανική (ηλεκτρονική) έκδοση του Guardian, αποδομεί αυτή την παρανόηση: «Άκουσα έναν από τους ρεπόρτερ να μιλάει για “τη βίαιη ιστορία μεταξύ αυτών των δύο εθνών” -λες και η Παλαιστίνη είναι χώρα- και έπρεπε να κλείσω την τηλεόραση για να κάνω ένα διάλειμμα. Η Παλαιστίνη δεν είναι χώρα. Αυτή είναι όλη η ουσία. Οι Παλαιστίνιοι στη Γάζα, στη Δυτική Όχθη και μέσα στο Ισραήλ ζουν όλοι κάτω από διάφορα καθεστώτα οργανωμένων διακρίσεων και καταπίεσης, πολλά από τα οποία καθιστούν τη ζωή τους σχεδόν αβίωτη, κι αν τα αμερικανικά μέσα ενημέρωσης δεν μπορούν καν να πλαισιώσουν σωστά το θέμα, τι χρησιμεύει ακόμη και η κάλυψη αυτού του πολέμου;».
Ο Μάικλ Χιρς του Foreign Policy εκτιμά πως ο Νετανιάχου ακολουθούσε -συνειδητά ή όχι- έναν δρόμο προς τον πόλεμο εδώ και αρκετό καιρό. Προσπάθησε να παραμερίσει τους Παλαιστίνιους γοητεύοντας τα αραβικά κράτη προκειμένου να αναγνωρίσουν το Ισραήλ και να εδραιώσει τη ασφάλειά του στην πολυσύνθετη και απρόβλεπτη σκακιέρα της Μέσης Ανατολής. Όμως τώρα αυτή η πορεία δημιουργεί τις συνθήκες για τον χειρότερο αραβοϊσραηλινό πόλεμο από το 1973. Παρόλο που η μιλιταριστική προσέγγιση του Ισραήλ στη Γάζα είναι μια επική αποτυχία, ο Νετανιάχου πιθανότατα θα τη δοκιμάσει πάλι, γράφει από την πλευρά του στην ίδια επιθεώρηση ο Παλαιστίνιος πολιτικός αναλυτής Γιουσέφ Μινάγιερ.
Η στρατηγική του τέλματος
Μήπως όμως κάτι τέτοιο «βολεύει» και τη Χαμάς; Η οργάνωση θεωρεί πως είναι χρήσιμο να αναστατώσει τη δυναμική των διπλωματικών προσπαθειών των Ηνωμένων Πολιτειών, της Σαουδικής Αραβίας και του Ισραήλ για μια τριμερή συμφωνία που, μεταξύ άλλων, θα σηματοδοτήσει την εξομάλυνση των σχέσεων του σουνιτικού βασιλείου με το εβραϊκό κράτος, εκτιμά στη δική του ανάλυση το International Crisis Group. Η Χαμάς και οι Παλαιστίνιοι γενικότερα φοβούνται πως μια τέτοια διευθέτηση το μόνο που μπορεί να πετύχει είναι να σπρώξει ακόμη πιο κάτω την παλαιστινιακή υπόθεση στην παγκόσμια ατζέντα, ειδικά στη σημερινή συγκυρία του συνεχιζόμενου πολέμου στην Ουκρανία και με τη διεθνή προσοχή εστιασμένη σχεδόν αποκλειστικά εκεί. Το ισλαμιστικό κίνημα μπορεί επίσης να βλέπει με ανησυχία να κλονίζεται η πολιτική παντοδυναμία του στη Γάζα, καθώς οι Παλαιστίνιοι έχουν αρχίσει να επικρίνουν ανοιχτά την κυβέρνηση της Χαμάς για τις κακές επιδόσεις της στο πλαίσιο της ασφυκτικής ισραηλινής πολιορκίας. Άρα, η ολική επαναφορά της οργάνωσης ήταν θέμα πολιτικοδιπλωματικού timing, θεωρώντας σκόπιμο να χτυπήσει σε μια στιγμή βαθιάς εσωτερικής διαίρεσης στο Ισραήλ και υπό την αντιληπτή χαλαρότητα ή έλλειψη επαγρύπνησης σχετικά με τις παλαιστινιακές δυνατότητες; Πιθανόν...
Όμως, αν αυτό ήταν το κίνητρο για ν’ αρχίσει αυτή η άνευ προηγουμένου βίαιη «παρτίδα», ποιο μπορεί να είναι το φινάλε της; Εδώ τα σενάρια είναι πολλά. Η Χαμάς φαίνεται να πιστεύει ότι σύροντας τις ισραηλινές δυνάμεις στη Γάζα για να απελευθερώσουν τους ομήρους, σ’ ένα πυκνοδομημένο αστικό περιβάλλον που αποτελεί το χειρότερο πεδίο δράσης οποιουδήποτε τακτικού στρατού στον κόσμο, θα οδηγήσει το Ισραήλ σε στρατιωτικό και πολιτικό αδιέξοδο. «Μπορούμε να υποθέσουμε ότι μέρος του σκεπτικού της Χαμάς ή μέρος της στρατηγικής της αντίληψης για την επιχείρηση του Σαββάτου ήταν να σύρει τις ισραηλινές δυνάμεις σε ένα τέλμα στη Γάζα παρόμοιο με τον τρόπο που οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου έσυραν τις δυνάμεις των ΗΠΑ σε τέλματα στο Ιράκ ή στο Αφγανιστάν ή παρόμοιο με τον τρόπο που το ίδιο το Ισραήλ παγιδεύτηκε στον Λίβανο το 1982 και χρειάστηκαν είκοσι χρόνια για να απεμπλακεί από κει» επισημαίνει ο Μαξ Μπουτ του Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων.
Ο απώτερος στόχος
Γενικότερα, η επίθεση της 7ης Οκτωβρίου έδειξε ότι το Ισραήλ δεν μπορεί να «ασφαλίσει» και τις τρεις «εκτεθειμένες» πλευρές του. Η ενασχόλησή του με την απειλή από τη Χεζμπολάχ στον Βορρά και η απόφασή του να αναπτύξει το μεγαλύτερο μέρος των στρατευμάτων του στη Δυτική Όχθη για να προστατεύσει τους εποίκους, σε συνδυασμό με την προφανή εκτίμηση πως η Χαμάς δεν είχε την ικανότητα ή την επιθυμία να πραγματοποιήσει μια μεγάλη επίθεση αυτή τη στιγμή, φαίνεται ότι επέτρεψε, αν δεν πρόσφερε κίνητρο για ό,τι συνέβη.
Στη Γάζα, ακόμη και οι τακτικοί βομβαρδισμοί, ακόμη και τα εξελιγμένα όπλα, το λογισμικό κατασκοπείας και τα παγκοσμίου φήμης δίκτυα πληροφοριών του Ισραήλ δεν εμπόδισαν τη Χαμάς να δημιουργήσει μια αποτελεσματική ικανότητα ασύμμετρου πολέμου. Στην ισραηλινή γλώσσα, το «κούρεμα του γρασιδιού» κάθε λίγα χρόνια δεν λειτουργεί πλέον για τη διατήρηση της πολιορκίας της Γάζας και την ψευδαίσθηση της ασφάλειας, υπογραμμίζεται στη ανάλυση του ICG. Η Χαμάς μπορεί ακόμη και να ελπίζει πως το Ισραήλ θα αποκαταστήσει τη χερσαία παρουσία του στη Γάζα, μια δαπανηρή και πολιτικά αντιδημοφιλής κίνηση, για την οποία ακόμη και ακροδεξιοί πολιτικοί παραδοσιακά δεν επικροτούν. Αυτό θα τη βοηθήσει να επιστρέψει στην «κανονική» λειτουργία της ως ένοπλη αντίσταση. Ο Σαλέχ αλ Αρούρι, αναπληρωτής επικεφαλής του πολιτικού γραφείου της οργάνωσης, παραδέχθηκε ανοιχτά ότι «η αντίσταση στηρίζει τη θέση και τα σχέδιά της στις χειρότερες πιθανότητες, συμπεριλαμβανομένης μιας χερσαίας εισβολής, που θα ήταν το καλύτερο σενάριο για μας για να συνεχίσουμε τη μάχη». Έχοντας κατά νου τον πόλεμο του 1973, μετά τον οποίο το Ισραήλ έπρεπε τελικά να επιστρέψει το Σινά στην Αίγυπτο με αντάλλαγμα την ειρήνη, η Χαμάς μπορεί ακόμη και να προσπαθεί να φτάσει σε ένα κομβικό σημείο, σε ένα μεταίχμιο κλιμάκωσης με στόχο μια μακροπρόθεσμη εκεχειρία. Πόσο πιθανό όμως είναι κάτι τέτοιο; Ο Μουσταφά Μπαγιούμι, στο επίμετρο του άρθρου του στον Guardian, δεν είναι καθόλου αισιόδοξος: «Τουλάχιστον από τις συμφωνίες του Όσλο, του 1993 κι έπειτα, μας έχουν σερβίρει διάφορες υποσχέσεις ότι η διέξοδος από αυτή την αδικία είναι οι διαπραγματεύσεις. Έπειτα από γενιές τεράστιων ανθρωποθυσιών, οι Παλαιστίνιοι θα πετύχαιναν επιτέλους τις εθνικές τους φιλοδοξίες. Ήταν ήδη ξεκάθαρο σε πολλούς από εμάς ότι αυτό έχει γίνει εδώ και πολύ καιρό μια αναγκαία ψευδαίσθηση που καλλιεργούν οι ισχυροί. Σήμερα μια ειρήνη μέσω διαπραγματεύσεων φαίνεται πιο μακρινή από ποτέ».
