Το ρωσικό σύνταγμα προβλέπει ότι ο Βλαντίμιρ Πούτιν πρέπει να αποσυρθεί μετά από δύο συνεχείς θητείες, το 2024, αλλά μια τροποποίηση που πέρασε το 2020 ουσιαστικά «μηδενίζει» το κοντέρ και του επιτρέπει να παραμείνει στην προεδρία ώς το 2036. Ο Πούτιν γεννήθηκε το 1956 αν πιστέψουμε τον ίδιον, το 1954 αν πιστέψουμε τη γυναίκα που τα τελευταία χρόνια φώναζε οτι είναι η βιολογική του μητέρα, άρα είναι κάτι ανάμεσα σε 67 και 69 ετών. Ακόμη κι αν γλιτώσει από πραξικοπήματα ιδιωτικών στρατών, αντιφρονούντες, τις κατάρες και τις μυστικές υπηρεσίες όλης της Γης, το 2036 θα είναι 83 ετών και κάποια στιγμή θα πεθάνει, όπως όλοι μας. Σε κάθε περίπτωση, όλοι μιλούν για τη «Ρωσία μετά τον Πούτιν», που κάποιοι την βλέπουν να έρχεται ταχύτατα και κάποιοι άλλοι είναι πιο υπομονετικοί.
Ποια θα είναι, όμως, αυτή η Ρωσία; Παρά το γεγονός ότι ο Βλαντίμιρ Πούτιν κυβερνά τη Ρωσία σαν να είναι ιδιωτικό του οικόπεδο τα τελευταία 20 χρόνια, και παρά το γεγονός ότι όλοι εύχονται να ξεκουμπιστεί τόσο από το οικόπεδο όσο και από τον πλανήτη, αυτή η αχανής χώρα κάτι πρέπει να γίνει και μετά από αυτόν τον πολιτικό τσιφλικά. Τα δυτικά ΜΜΕ προβλέπουν επαναστάσεις, πραξικοπήματα και αιματοχυσίες, αλλά τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Ο ίδιος ο Πούτιν δεν έχει μιλήσει για τα σχέδιά του ούτε για τις εκλογές του 2024, αλλά ούτε και πέρα από αυτές. Στην πραγματικότητα, σε μια χώρα συνηθισμένη σε προσωποπαγή καθεστώτα, ο Ρώσος Πρόεδρος βρίσκεται στην ίδια θέση που βρέθηκε ο Μπορίς Γέλτσιν πριν από 20 χρόνια: Πρέπει να εκπονήσει ένα σχέδιο διαδοχής του που να διασφαλίζει τη δική του επιβίωση πάνω απ' όλα, αλλά και την επιβίωση της χώρας που κυβερνά. Ούτε αυτό ειναι απλό. Ο ίδιος ο Πούτιν, αναμφίβολα ένας πολύ ευφυής άνθρωπος, έχει δημιουργήσει ένα ολόκληρο και ιδιαίτερα πολύπλοκο σύστημα γραφειοκρατίας γύρω του, το οποίο δεν βασίζεται (φυσικά) στην αξιοκρατία, αλλά ακριβώς το αντίθετο: Όσο πιο ανάξιος αλλά πιστός είναι κάποιος, τόσο μεγαλύτερες ελπίδες έχει τα τελευταία χρόνια να αναρριχηθεί στην εξουσία του Κρεμλίνου. Βασικό ζητούμενο είναι να μην απειλεί τον ίδιον τον Πούτιν. Είναι ένα σύστημα που ο Μπαράκ Ομπάμα το είχε περιγράψει πολύ συνοπτικά ως «εγκληματική οργάνωση». Και δεν είχε άδικο. Η δομή του Κρεμλίνου θυμίζει πολύ μια κλασική δομή μαφίας, όπου όλα περιστρέφονται γύρω από τη λογική ότι πρέπει να μείνει ασφαλής ο «κάπο». Κι όταν ο «κάπο» κινδυνεύει, ή παραπαίει, ξεσπάει πόλεμος συμμοριών, όπως καταδείχθηκε και στην περίπτωση του Πριγκόζιν και της Βάγκνερ.
Οχι ότι δεν υπάρχουν σχέδια διαδοχής, σε αντίθεση με όσα πιστεύει ευρέως η Δύση· απλώς αυτά τα σχέδια διαδοχής βρίσκονται στην ίδια κατάσταση που βρίσκεται όλη η Ρωσία: Σε αναμονή. Όλοι κρατάνε την ανάσα τους περιμένοντας να δουν τι θα κάνει ο ίδιος ο Πούτιν το 2024. Ο ίδιος γνωρίζει το πολιτικό του μέλλον εάν επιλέξει να αποσυρθεί. Από το 2000 έως σήμερα, οκτώ ηγέτες χωρών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, του Κιργιστάν, της Μολδαβίας, της Αρμενίας και της Ουκρανίας έχουν έρθει αντιμέτωποι με τη Δικαιοσύνη μετά την απόσυρσή τους από την εξουσία. Από την άλλη πλευρά, όσο περισσότερο μένει στην εξουσία, τόσο αυξάνονται και οι κίνδυνοι να δολοφονηθεί ή να ανατραπεί με πραξικόπημα. Με αυτά τα δεδομένα, είναι απίθανο να παραμείνει στην προεδρία μετά το 2024: Το ποσοστό των Ρώσων που δηλώνει ότι τον θέλει για Πρόεδρο μετά το 2024 είναι μόλις 48% και πέφτει στο 31% στις ηλικίες 18-24. Δείχνει πλέον αδύναμος να συσπειρώσει τον λαό με εθνικιστικές κορώνες και ο πόλεμος στην Ουκρανία φαίνεται ότι έχει κουράσει ακόμη και τους πιο πιστούς του ψηφοφόρους. Πέρα από την ευρέως αμφισβητούμενη εξωτερική του πολιτική, στο εσωτερικό της χώρας δείχνει επίσης να χάνει τον απόλυτο έλεγχο. Η σύλληψη του ηγέτη της αντιπολίτευσης, Αλεξέι Ναβάλνι, τον Ιανουάριο του 2021, προκάλεσε μαζικές διαδηλώσεις σε περισσότερες από 100 πόλεις και ο Ναβάλνι εξακολουθεί να ασκεί πολιτική επιρροή από τη φυλακή.
Η κατακερματισμένη αντιπολίτευση
Η ρωσική αντιπολίτευση, όμως, δείχνει κατακερματισμένη, αναποφάσιστη και κυρίως αδύναμη να συνασπιστεί κάτω από μια κοινή «σημαία» ή καλύτερα κάτω από ένα πρόσωπο. Ο Μιχαήλ Μπορίσοβιτς Χοντορκόφσκι, κάποτε πάμπλουτος ολιγάρχης, που ζει πλέον εξόριστος στην Ελβετία, πιστεύει πως «το δημοκρατικό κίνημα πρέπει να καταλάβει ότι το καθεστώς δεν θα αλλάξει μέσα από την κάλπη». Ο Χοντορκόφσκι έχει δημιουργήσει, μαζί με τον διάσημο σκακιστή Γκάρι Κασπάροφ, τη «Ρωσική Επιτροπή Δράσης», γύρω από την οποία έχουν συνασπιστεί και άλλοι επιφανείς αντιφρονούντες, όλοι εξόριστοι. Όλοι τους προτρέπουν τη Δύση να αναγνωρίσει τους «αντιπολιτευτικούς θεσμούς» ως νόμιμους εκπροσώπους του ρωσικού λαού και να τους βοηθήσει να «αντιπαρατεθούν με τους ένοπλους εθνικιστές που κυβερνούν τη χώρα». Με λίγα λόγια, ο Χοντορκόφσκι και οι συν αυτώ ζητούν ένα οργανωμένο πραξικόπημα ενορχηστρωμένο από τη Δύση, κάτι που είναι πολύ απίθανο να συμβεί, όχι τόσο ανοιχτά πάντως.
Επί του παρόντος, οι εξόριστες αντιπολιτευτικές ομάδες, πέραν των αναρτήσεών τους στο Twitter, έχουν ελάχιστη επιρροή στην ίδια τη Ρωσία και περιορίζονται στον ρόλο του παρατηρητή. Όλες αυτές οι -πολλές- ομάδες χαρακτηρίζονται από αμοιβαία δυσπιστία, διαφορετικές πολιτικές και ιδεολογικές ατζέντες και τα τεράστια υπερεγώ των ηγετών τους. Οι «παλιοί» πολιτικοί εξόριστοι διαφωνούν με τους πιο πρόσφατους, ενώ κανείς δεν δείχνει να μπορεί να συνεννοηθεί με τον Ναβάλνι ή με τον πρώην βουλευτή Ίλια Πονομάρεφ, που ασκεί αντιπολίτευση από το Κίεβο, όπου ζει εξόριστος. Ο Πονομάρεφ θεωρεί επίσης ότι μόνη λύση είναι η διά της βίας ανατροπή του Πούτιν και καλεί τους Ρώσους να στηρίξουν την παραστρατιωτική ομάδα «Λεγεώνα για την Ελευθερία της Ρωσίας», η οποία εδρεύει στην Ουκρανία. Οι άλλοι ηγέτες της αντιπολίτευσης, όμως, φοβούνται ότι η συγκεκριμένη ομάδα ελέγχεται από τις ουκρανικές μυστικές υπηρεσίες, που θα τη χρησιμοποιήσουν ως αιχμή του δόρατος για να παρεισφρήσουν στο ρωσικό σύστημα εξουσίας, κάτι πολύ πιθανό.
Κινήσεις στο παρασκήνιο
Θεωρείται πάντως δεδομένο ότι η Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Ασφαλείας της Ρωσικής Ομοσπονδίας (FSB - πρώην KGB) εδώ και μήνες είναι σε επαφή με τις εξόριστες ομάδες της αντιπολίτευσης και προφανώς δεν συζητούν για σκάκι. Αυτό που συζητούν είναι την προοπτική μιας ομαλής μετάβασης από τον πουτινισμό στην επόμενη μέρα, καθώς όλοι φοβούνται την πιθανότητα να περάσει η εξουσία στους υπερεθνικιστές, με απρόβλεπτες συνέπειες. Το πιθανότερο σενάριο, και αυτό που προσπαθεί να επιτύχει το κατεστημένο του Κρεμλίνου και των Μυστικών Υπηρεσιών, είναι η υποστήριξη από την αντιπολίτευση ενός προσώπου που θα μπορούσε να διαδεχθεί ομαλά τον Πούτιν. Για τη θέση αυτή προκρίνονται δύο άνθρωποι: Ο σημερινός πρωθυπουργός Μιχαήλ Μισούστιν και ο δήμαρχος της Μόσχας Σεργκέι Σομπιάνιν. Αμφότεροι θεωρούνται σχετικά φιλελεύθεροι, για τα μέτρα της Ρωσίας τουλάχιστον, αλλά είναι λίαν αμφίβολο εάν κάποιος από τους δύο θα μπορούσε να έχει τη συνολική υποστήριξη και στήριξη που χρειάζεται για να διατηρήσει την εξουσία.
Τα σενάρια που εξετάζει ο Πούτιν
Το πραξικόπημα του Πριγκόζιν ανάδειξε όλες τις εσωτερικές έριδες των υψηλόβαθμων στελεχών του Κρεμλίνου και πανίσχυρων επιχειρηματιών, που ο Ρώσος Πρόεδρος λαμβάνει υπόψη του σχεδιάζοντας την επόμενη μέρα
Το πραξικόπημα του Πριγκόζιν, που γίνεται όλο και πιο φανερό ότι δεν ήταν μια «αυθόρμητη σκέψη της στιγμής», εικάζεται πλέον ότι είχε την υποστήριξη όχι μόνο υψηλόβαθμων στελεχών του Κρεμλίνου και της FSB, αλλά και πανίσχυρων επιχειρηματιών όπως ο Ίγκορ Σεχίν (πρώην αναπληρωτής πρωθυπουργος και επικεφαλής του ενεργειακού ομίλου Rosneft) και ο Σεργκέι Τσεμέζοφ (επικεφαλής της κρατικής αμυντικής βιομηχανίας Rostec). Εάν οι συγκεκριμένοι ήταν πρόθυμοι να υποστηρίξουν έναν άνθρωπο σαν τον Πριγκόζιν, αυτό σημαίνει ότι οποιοσδήποτε μεσσιανικού τύπου ακραίος εθνικιστής θα μπορούσε να βρεθεί στη θέση του. Κι αυτό δείχνει ότι δεν έχει μεγάλη σημασία το πρόσωπο που θέλουν να κυβερνήσει τη Ρωσία, αλλά η δύναμη που θα μοιράζονται οι ίδιοι στα παρασκήνια. Όπως ακριβώς και η αντιπολίτευση, έτσι και το κατεστημένο στη Ρωσία είναι μια ατελείωτη αλληλουχία από εσωτερικές διαμάχες και έριδες. Μόνο που, στη δική του περίπτωση, τα πράγματα δεν είναι ούτε τόσο φανερά ούτε τόσο προβλέψιμα. Το μόνο βέβαιο είναι ότι όποιος καταφέρει να πάρει την εξουσία, θα βρεθεί με πάρα πολλούς εχθρούς, τόσο εσωτερικούς όσο και εξωτερικούς. Και την επιπλέον πιθανότητα κάποιες από τις περιοχές της χώρας, που βρίσκονται σε διαρκή αναβρασμό και καταστολή, να διεκδικήσουν αυτονομία μέσα στην αναμπουμπούλα.
Ο ίδιος ο Πούτιν φαίνεται απίθανο να επαναλάβει την ελιγμό του 2008-2012, όταν υποχώρησε από την προεδρία στην πρωθυπουργία, βγάζοντας μπροστά τον Ντμίτρι Μεντβέντεφ. Εάν το έκανε, θα επέλεγε έναν άγνωστο στο ευρύ κοινό άνθρωπο, όπως ήταν και ο Μεντβέντεφ το 2008. Όμως, δεν είμαστε στο 2008 και μια τέτοια υποχώρηση θα είχε έναν πολύ σοβαρό κίνδυνο για τον ίδιον τον Πούτιν: Να συμμαχήσει ο νέος Πρόεδρος με τους αντιπάλους του και να τον «απολύσει», με ό,τι συνέπειες θα είχε αυτό. Και η εμπειρία του με τον Μεντβέντεφ, όμως, δεν ήταν πολύ καλή για τον Πούτιν, καθώς ο πρώτος δημιούργησε τη δική του κλίκα στο Κρεμλίνο, ενώ η Δύση τον φλέρταρε ανοιχτά ως μια πιο «δημοκρατική εναλλακτική» στον δεύτερο. Επιπλέον, τότε ο Πούτιν ήταν παντοδύναμος, κάτι που δεν συμβαίνει πλέον. Ένα άλλο και ίσως το πιο πιθανό σενάριο είναι να κάνει ο Πούτιν αυτό που έκανε ο πρώτος Πρόεδρος του Καζακστάν, Νουρσουλτάν Ναζαρμπάγιεφ, το 2019: Παρέδωσε την προεδρία στο διάδοχό του και ο ίδιος έγινε επικεφαλής του Συμβουλίου Ασφαλείας της χώρας. Έτσι, ο Ναζαρμπάγιεφ, ο οποίος έχει κατηγορηθεί για καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καταστολή της αντιπολίτευσης, μη δημοκρατικές εκλογές και ανεπαρκή ελευθερία λόγου, παρέμεινε πανίσχυρος και κανείς δεν μπορεί να τον πειράξει. Είναι πολύ πιθανό ο Πούτιν να κάνει το ίδιο, αν και ο ίδιος δεν έχει κάνει κάποια σχετική αναφορά. Δεν θα ήταν και αναμενόμενο, όμως. Όποια και αν θα είναι η επόμενη κινησή του, είναι βέβαιο ότι τη σχεδιάζει υπό απόλυτη μυστικότητα.
Οσο συμβαίνουν όλα αυτά, πολλοί ελπίζουν σε μια παρέμβαση της Δύσης. Ελπίζουν μάλλον άδικα. Η Δύση έχει πολύ πικρή εμπειρία από την εμπλοκή της στα εσωτερικά της Ρωσίας, ενώ και πιο πρόσφατα, στη Μέση Ανατολή -από τη Συρία ώς το Ιράκ-, τα έχει κάνει μαντάρα. Αυτήν την εποχή, μαζί με τον υπόλοιπο κόσμο δεν έχει να κάνει κάτι περισσότερο από το να παρατηρεί τις εξελίξεις και να ελπίζει ότι δεν θα έχουν τρομακτικές συνέπειες για όλους.
