Μετά την προσάρτηση εδαφών της Ανατολικής Ουκρανίας από τη Ρωσική Ομοσπονδία και της αντιδράσεις ΗΠΑ, ΝΑΤΟ, Ε.Ε. και άλλων χωρών -της πολιτικής «Δύσης», αν θέλουμε -η ήδη ασταθής γεωπολιτική συνθήκη έχει τεθεί υπό καθεστώς μείζονος διακινδύνευσης. Ακόμη και το ενδεχόμενο πυρηνικού πολέμου τίθεται υπό διερώτηση.
Από την εισβολή του περασμένου Φεβρουαρίου έχουν περάσει περίπου επτά μήνες. Διάστημα που επιτρέπει να προβούμε σε μια αποτίμηση της κατάστασης που έχει διαμορφωθεί και των προοπτικών που ανοίγονται. Με δεδομένα, ωστόσο, επισφαλή. Εκτός από εύπεπτες διακηρύξεις αρχών και ασύστολη προπαγανδιστική μονοφωνία, τα δημοσίως προσβάσιμα τεκμήρια είναι ελάχιστα: η επιτόπια δημοσιογραφική κάλυψη των τεκταινομένων έχει απαγορευθεί από όλες τις πλευρές. Με το φιάσκο της ΕΡΤ να δραματοποιεί εμφατικά το γεγονός στα καθ» ημάς. Όπου τούτο συμβαίνει μάλλον για πρώτη φορά στη σύγχρονη Ιστορία: ακόμη και στους πολέμους του Ιράκ η δημοσιογραφική πρόσβαση επιτρεπόταν έστω υπό την άτεγκτη υποχρέωση των πολεμικών ανταποκριτών να «προσκολλώνται οργανικά» σε κάποια μάχιμη μονάδα των ΗΠΑ. Αλλά, μολονότι ο δημόσιος λόγος τείνει πλέον να μετατραπεί σε οργουελικό, οφείλουμε να προχωρήσουμε.
Οπότε κατ» αρχάς υπενθυμίζω: εξέγερση στην Ουκρανία με επίκεντρο την πλατεία Μαϊντάν του Κιέβου (Φεβρουάριος 2014). Επικράτηση νεοναζιστικών δυνάμεων στο πλαίσιό της και ακατονόμαστα εγκλήματα που «ξεχάστηκαν» γρήγορα. Νέα κυβέρνηση, ολοκληρωτική αλλαγή πολιτικής: από τότε όλες οι ουκρανικές κυβερνήσεις προσβλέπουν αποκλειστικά στην πολιτική «Δύση». Προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσική Ομοσπονδία (Μάρτιος 2014) ως απάντηση σε εμφανείς «παρενοχλήσεις» του ρωσικού πολεμικού στόλου που στάθμευε εκεί. Επικύρωση της προσάρτησης μέσω δημοψηφίσματος. Συγκρούσεις στις ρωσόφωνες περιοχές της Ανατολικής Ουκρανίας λόγω ασφυκτικών πιέσεων στους ρωσόφωνους πληθυσμούς τους (κατάργηση κομμάτων, κατ’ ουσίαν απαγόρευση της χρήσης της ρωσικής γλώσσας κ.λπ.). Συμφωνίες του Μινσκ μεταξύ Ρωσίας, Ουκρανίας, Γαλλίας και Γερμανίας (1η συμφωνία Σεπτέμβριος 2014, 2η συμφωνία Φεβρουάριος 2015) επικυρωμένες από τον ΟΗΕ. Αυτές -μόνη αποφασιστική διπλωματική παρέμβαση χωρών της Ε.Ε. υπέρ της ειρήνης- προέβλεπαν, εκτός των άλλων, την απόδοση σχετικής αυτονομίας στις επίμαχες περιοχές. Οι συμφωνίες δεν εφαρμόστηκαν ποτέ πλήρως, ούτε ασκήθηκε ιδιαίτερη διεθνής πίεση προκειμένου να εφαρμοστούν.
Εκλογή Ζελένσκι (Μάιος 2019). Καθώς ο Ζελένσκι προερχόταν από το πολιτικό «πουθενά» (δημοφιλής κωμικός και τηλεοπτική περσόνα, κάτι σαν τον Γκρίλο στην Ιταλία), η εκλογή του φαινόταν να δημιουργεί ελπίδες για ειρηνική διευθέτηση της ουκρανικής κρίσης. Αλλά συνέβη το ακριβώς αντίθετο: η χώρα μετατράπηκε σε οικονομικό και πολιτικό Ελντοράντο των ΗΠΑ, με ενδεικτική τη φερόμενη ανάμειξη του υιου Μπάιντεν σε ποικίλες επιχειρηματικές δραστηριότητες στη χώρα. Αύξηση πίεσης στις ρωσόφωνες περιοχές. Επίμονο αίτημα να ενταχθεί άμεσα η Ουκρανία σε Ε.Ε. και ΝΑΤΟ. «Απορρόφηση» των νεοναζιστικών μορφωμάτων σε ουκρανικό κράτος και στρατό - το διαπιστώσαμε αργότερα ιδίοις όμμασι μέσω των «συνοδών» του Ζελένσκι (ο ένας του τάγματος Αζόφ, ο άλλος μασκοφορεμένος!) κατά την εμφάνισή του στο ελληνικό Κοινοβούλιο. Εισβολή της Ρωσικής Ομοσπονδίας (Φεβρουάριος 2022). Διεθνής κατακραυγή δικαίως. Πόλεμος που συνεχίζεται έκτοτε.
Επί των στόχων του πολέμου και των όρων διεξαγωγής του
Με πάσα επιφύλαξη, δεδομένης της ένδειας σε αντικειμενική πληροφόρηση, θα ισχυριζόμουν ότι το ιστορικό των τελευταίων επτά μηνών αναδεικνύει τα παρακάτω:
Η Ρωσική Ομοσπονδία δεν κήρυξε τυπικά πόλεμο στην Ουκρανία. Δικαιολόγησε -ή «δικαιολόγησε»- την εισβολή ως «στρατιωτική επιχείρηση» που αποσκοπούσε στην προστασία των ρωσόφωνων πληθυσμών της Ανατολικής Ουκρανίας, χωρίς κατ’ αρχάς να αμφισβητεί την ένταξη των αντίστοιχων περιοχών στην ουκρανική επικράτεια. Και επιδιώκοντας εν ταυτώ να εμποδίσει τη μετατροπή της χώρας σε προκεχωρημένο φυλάκιο του ΝΑΤΟ. (Τα όπλα του -συμβατικά και πυρηνικά- θα σημάδευαν την καρδιά της. Δηλαδή ζήτημα ομόλογο της «κρίσης των πυραύλων» στην Κούβα το 1962). Η μορφή της ρωσικής στρατιωτικής επέμβασης (ευρύτατο μέτωπο, περικύκλωση του Κιέβου κ.λπ.), που αρχικά αιφνιδίασε τους πάντες, μάλλον δεν αποσκοπούσε στην «κατοχή» της Ουκρανίας, αλλά στη γρήγορη κατάρρευση της ουκρανικής κυβέρνησης και στη διευθέτηση των επίμαχων ζητημάτων με εκείνη που θα προέκυπτε. Το γιατί δεν συνέβη ίσως εξαρτήθηκε και από το ότι οι ΗΠΑ (και οι σύμμαχοί της) έσπευσαν να εγγυηθούν αμέριστη στήριξη στην κυβέρνηση Ζελένσκι.
Η αποτυχία αυτής της πρώτης κίνησης έστρεψε τις ρωσικές στρατιωτικές δυνάμεις προς την κατάληψη (την «προστασία») των ρωσόφωνων ζωνών της Ανατολικής Ουκρανίας, που τελικά εν πολλοίς κατελήφθησαν. Αλλά η αντεπίθεση του ουκρανικού στρατού, ενισχυμένου με όπλα ΝΑΤΟϊκών χωρών, φαίνεται πως ανακατέλαβε μέρος των περιοχών αυτών. Η Ρωσική Ομοσπονδία «απάντησε» προσαρτώντας τες μετά τη διενέργεια δημοψηφισμάτων.Υπό όρους αδιαφανείς, μη προσβάσιμους στον διεθνή Τύπο. Η πολιτική «Δύση» δεν αναγνώρισε ούτε τα αποτελέσματα των δημοψηφισμάτων ούτε την προσάρτηση, ενώ η ουκρανική κυβέρνηση ζήτησε επισήμως -αναμένοντας επιχειρηματολογημένη απάντηση- να μετατραπεί πάραυτα η de facto στήριξή της από το ΝΑΤΟ σε de jure ένταξη.
Αποτέλεσμα αξιοθαύμαστο. Μετά από ποταμούς αίματος και δακρύων, μετά την εξωφρενική επιδείνωση της γεωπολιτικής συνθήκης σε όλα τα επίπεδα, μετά την παρόξυνση όλων των οικουμενικών κρίσεων (επιδημιολογική, ενεργειακή, κλιματική, ακρίβειας και πληθωρισμού, περιβαλλοντική, μεταναστευτικού κ.λπ.) επιστρέφουμε πλησίστιοι στην κατάσταση που επικρατούσε αμέσως πριν από τις συμφωνίες του Μινσκ. Αλλά υπό ένα άκρως επιβαρυντικό νέο δεδομένο: το άμεσο ενδεχόμενο να μετατραπεί η σύγκρουση σε γενικευμένο πόλεμο με ασύλληπτες συνέπειες. Συγκεκριμένα, αν το ΝΑΤΟ αποδεχθεί το πιεστικό αίτημα της ουκρανικής κυβέρνησης και εντάξει τη χώρα στο πλαίσιό του, τότε ο πόλεμος μετατρέπεται αυτομάτως σε πόλεμο του όλου ΝΑΤΟ με τη Ρωσική Ομοσπονδία. Γιατί το καταστατικό του επιβάλλει σε κάθε συμμετέχουσα χώρα να συμπαρασταθεί στρατιωτικά σε μια ήδη ενταγμένη, εφόσον η τελευταία δεχθεί επίθεση από μια τρίτη.
Υπογραμμίζω ότι το ίδιο καταστατικό δεν προβλέπει τίποτε για το αν μια χώρα του ΝΑΤΟ επιτεθεί σε άλλη χώρα του ΝΑΤΟ. Όπου είναι προφανές πόσο αφορά τη χώρα μας -ειδικά κατά την τρέχουσα συγκυρία- ο συνδυασμός τής εν λόγω ρητής υποχρέωσης με την απουσία κάθε πρόβλεψης για τη δεύτερη περίπτωση. Μην ξεχνάμε πως η Τουρκία είναι ενταγμένη στο ΝΑΤΟ. Και μην ξεχνάμε επίσης ότι ο Κωνσταντίνος Καραμανλής απέσυρε τη χώρα από το στρατιωτικό του σκέλος για τέτοιους ακριβώς λόγους. Συνάγεται πως τούτος ο συνδυασμός παρουσίας-απουσίας όφειλε να καταστήσει την Ελλάδα εξαιρετικά φειδωλή ως προς την αποδοχή αιτημάτων άλλων χωρών να ενταχθούν στο ΝΑΤΟ υπό το εν ενεργεία καταστατικό του. Τουλάχιστον όσο δεν διευκρινίζεται θεσμικά και πλήρως τι θα προβλεπόταν στη δεύτερη περίπτωση. Όσο το κενό παραμένει, το βέτο (ή η απειλή του) θα μπορούσε να συστήσει ισχυρό (ειρηνικό) όπλο εθνικής προστασίας. Άλλωστε ήδη πιστοποιήσαμε πώς η τουρκική κυβέρνηση το χρησιμοποίησε αποτελεσματικά προς ίδιον όφελος. Βεβαίως αναίσχυντα αντιδημοκρατικό. Όπου ακριβώς στον αντίποδα τοποθετείται η άφρων -για να το διατυπώσω με τη μέγιστη δυνατή ευγένεια- αποστροφή του πρωθυπουργού -και η επανάληψή της από περίοπτο μέλος της οικογενείας του- ότι η χώρα μας βρίσκεται ήδη (!) σε πόλεμο με τη Ρωσική Ομοσπονδία. Δηλαδή να περιμένουμε, έστω καθ’ υπερβολήν, ότι εκείνη θα βομβαρδίσει οσονούπω την Αλεξανδρούπολη ή ότι τα νέα δικά μας Ραφάλ θα στέρξουν να επιτεθούν στην Αγία Πετρούπολη;
Από την άλλη δε πλευρά, δηλαδή αν το ΝΑΤΟ δεν δεχθεί, τουλάχιστον προσώρας, το αίτημα της ουκρανικής κυβέρνησης, τότε ο πόλεμος συνεχίζεται μεν κατά τα ειωθότα των τελευταίων μηνών, αλλά με μια καίρια διαφορά: η Ρωσική Ομοσπονδία καθίσταται πλέον τυπικά ελεύθερη να χρησιμοποιήσει όλα τα μέσα που θέλει να διαθέσει, όχι πλέον επιτιθέμενη σε άλλη χώρα, αλλά για να προστατεύσει τα δικά της (νέα) «πάτρια εδάφη». Να τα προστατεύσει από κάθε έξωθεν «επιβουλή», δηλαδή από πράξεις κάθε χώρας που θα εκληφθούν ως εχθρικές (αποστολή όπλων κ.λπ.). Συνάγεται ότι και τα δύο σκέλη του διλήμματος οδηγούν στο ίδιο αποτέλεσμα: η οικουμένη βρίσκεται ευθέως εγκλωβισμένη στην προοπτική ενός μείζονος πολέμου, δυνάμει παγκόσμιου.
Υφίσταται δυνατότητα διεξόδου από τη μέγγενη; Ίσως. Αλλά είναι αναγκαίο να εντοπίσουμε πρώτα το πώς τα πράγματα «αφέθηκαν» να γλιστρήσουν μέχρις εδώ.
Η συνέχεια στο αυριανό φύλλο.
* Ο Αριστείδης Μπαλτάς είναι πρώην υπουργός Πολιτισμού.
