Το περίγραμμα μιας «μεγάλης» εικόνας αρχίζει να σχηματίζεται τελευταία, καθώς ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο συστηματικών παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον κόσμο πυκνώνει και διευρύνεται. Δεν πρόκειται για μεμονωμένες περιπτώσεις, κι αυτό είναι το πιο ανησυχητικό.
Όλο και περισσότερες κυβερνήσεις δεν διστάζουν να επεκτείνουν εκτός συνόρων τις δραστηριότητες των κατασταλτικών μηχανισμών τους στην προσπάθειά τους να παρενοχλήσουν και να φιμώσουν τους επικριτές τους. Ούτε άγνωστο ούτε νέο είναι το φαινόμενο ωστόσο. Οι συγκαλυμμένες επιχειρήσεις καταδίωξης, σύλληψης, ακόμη και εξόντωσης πολιτικών αντιπάλων, διαφωνούντων, «αποστατών», ή όπως αλλιώς βαφτίζει η κάθε εξουσία εκείνους που νομίζει ότι την απειλούν, δεν ήταν μόνο ευφάνταστα σενάρια αριστοτεχνικών θρίλερ όπως το «Νοτόριους» του Χίτσκοκ ή οι «Τρεις μέρες του Κόνδορα» του Σίντνεϊ Πόλακ.
Ο διαβόητος «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» των ΗΠΑ και η ανορθόδοξη τακτική τους σ’ αυτόν με εμπλοκή «εργολάβων» και μισθοφόρων μακριά από οποιοδήποτε πεδίο μάχης, με μονάδες που επίσημα δεν υπήρχαν, με χιλιάδες συγκαλυμμένες επιχειρήσεις κάθε μήνα που ποτέ δεν αναγνωρίζονταν επίσημα, από το Αφγανιστάν και το Πακιστάν έως την Υεμένη και τη Σομαλία, αποτελούν περίτρανη απόδειξη ότι η πέραν των συνόρων καταστολή και καταδίωξη, τις οποίες η Ουάσιγκτον αγωνίστηκε να κρατήσει κρυφές, δεν αποτελούν καινούργια πρακτική.
Το φαινόμενο παγιώνεται
Σύμφωνα με τελευταία έκθεση, που δημοσιεύθηκε την περασμένη εβδομάδα από την αμερικανική οργάνωση Freedom House, η οποία χρηματοδοτείται από την κυβέρνηση των ΗΠΑ και εστιάζει το ερευνητικό έργο της στην κατάσταση της δημοκρατίας, των πολιτικών ελευθεριών και των ανθρώπινων δικαιωμάτων στον κόσμο, από το 2014 έως το 2021 καταγράφηκαν 735 περιστατικά στοχοποίησης αντιφρονούντων στο εξωτερικό από κυβερνήσεις. Στις σχετικές ενέργειες περιλαμβάνονταν απόπειρες δολοφονίας, επιθέσεις, συλλήψεις και απελάσεις.
Πιθανότατα τα εν λόγω περιστατικά είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου, όπως λένε οι ερευνητές της οργάνωσης. Τα αυταρχικά καθεστώτα χρησιμοποιούν όλο και περισσότερο τοπικούς πληρεξούσιους και κυβερνοεπιθέσεις στην προσπάθειά τους να καταπνίξουν τις αντίθετες φωνές πέραν των συνόρων τους, υπογραμμίζουν με την σειρά τους οι αρθρογράφοι Άμι Μακίνον και Μέρι Γιανγκ παρουσιάζοντας την έκθεση της Freedom House στην επιθεώρηση Foreign Policy. Καθώς οι νέες τεχνολογίες και το Διαδίκτυο προσφέρουν πολλές νέες δυνατότητες στους κατασταλτικούς και διωκτικούς μηχανισμούς, το φαινόμενο της «διακρατικής καταστολής» παγιώνεται.
«Η διακρατική καταστολή είναι ουσιαστικά η εξαγωγή αυταρχισμού. Είναι η διάδοση αυταρχικών πρακτικών πέρα από τα σύνορα των αυταρχικών καθεστώτων» εξηγεί η Γιάνα Γκοροχόφσκαγια, κορυφαία ερευνήτρια του Freedom House και μία από τις συντάκτριες της έκθεσης. Οι διαφωνούντες που ζουν σήμερα σε μη δημοκρατικές χώρες κινδυνεύουν περισσότερο. Τα αυταρχικά καθεστώτα συνεργάζονται όλο και πιο στενά μεταξύ τους για να φιμώσουν τους αντιπάλους τους ή να στηρίξουν τα γεωπολιτικά συμφέροντά τους.
Στα τρία τέταρτα των περιπτώσεων που τεκμηριώνονται στην έκθεση, τόσο η χώρα προέλευσης όσο και η χώρα υποδοχής διαφωνούντων που στοχοποιήθηκαν είχαν αυταρχικές κυβερνήσεις. Η Τουρκία, η οποία θεωρείται από καιρό ως ένα σχετικά ασφαλές καταφύγιο για τους Ουιγούρους μουσουλμάνους της Κίνας, σφίγγει τώρα τον κλοιό γύρω από όσους επικρίνουν το Πεκίνο, καθώς η Άγκυρα προσπαθεί να ενισχύσει τους οικονομικούς δεσμούς της με τη δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου.
Μία από τις πιο αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις διακρατικής καταστολής τα τελευταία χρόνια θεωρείται η βάρβαρη δολοφονία του Σαουδάραβα αντιφρονούντα δημοσιογράφου Τζαμάλ Κασόγκι μέσα στο προξενείο της Σαουδικής Αραβίας στην Κωνσταντινούπολη στις 2 Οκτωβρίου 2018. Ο Κασόγκι επισκέφθηκε το προξενείο για να παραλάβει νομικά έγγραφα που απαιτούνταν για τον επικείμενο γάμο του με την Τουρκάλα αρραβωνιαστικιά του Χατίς Τσενγκίζ. Παρά τις αρχικές επίμονες προσπάθειες της τουρκικής κυβέρνησης να διερευνήσει τη δολοφονία και να αναζητήσει τον ηθικό αυτουργό της, τουρκικό δικαστήριο «μεταβίβασε» τελικά φέτος τον Απρίλιο την ευθύνη της διωκτικής διαδικασίας στο Ριάντ. Σύμφωνα με την έκθεση της Freedom House, ήταν μια κίνηση που «αντανακλούσε την επιθυμία τού Ερντογάν να βελτιώσει τις ιστορικά κακές σχέσεις της χώρας του με το σαουδαραβικό βασίλειο, ιδιαίτερα υπό το φως της επιδεινούμενης οικονομικής κρίσης στην Τουρκία και της επείγουσας ανάγκης για ξένες επενδύσεις».
Από τη Σκύλλα στη Χάρυβδη
Γεγονός είναι ότι πολλοί διαφωνούντες αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο να διαφύγουν από ένα αυταρχικό κράτος και να καταλήξουν σε ένα άλλο, συχνά γειτονικό, ενώ οι εναλλακτικές επιλογές που έχουν στη διάθεσή τους είναι ελάχιστες. Η αιτία γι’ αυτό είναι τα αυστηρά περιοριστικά μέτρα που ισχύουν όσον αφορά την άδεια εισόδου και τη διαδικασία χορήγησης ασύλου σε δημοκρατικές χώρες. Με άλλα λόγια, τα νομικά τείχη που υψώνουν οι ίδιες οι δημοκρατίες γύρω τους για να κρατήσουν απέξω τους «παρείσακτους» ή τους ανεπιθύμητους «εξασφαλίζουν» μια τραγική μοίρα για τα θύματα της διακρατικής καταστολής.
«Ένα από τα πράγματα που θέλουμε να επισημάνουμε στην έκθεση αυτή είναι ότι συχνά οι άνθρωποι καταφεύγουν όπου μπορούν, όπου τους είναι πιο προσιτό, εγκαταλείποντας μια καταπιεστική χώρα. Όμως έτσι συνεχίζουν να κινδυνεύουν από τους μηχανισμούς της διακρατικής καταστολής» λέει η Γκοροχόφσκαγια.
Όλο και περισσότερες κυβερνήσεις σήμερα, από τη Νιγηρία και της Νήσους Κομόρες έως τη Λευκορωσία και την Αλγερία, έχουν τη δυνατότητα να εφαρμόσουν μέτρα καταστολής κατά διαφωνούντων που έχουν καταφύγει σε χώρες του εξωτερικού και όπου τον λόγο έχουν αυταρχικές κυβερνήσεις.
Εν μέσω της γενικευμένης εκστρατείας τιμωρητικής καταστολής ως αντίδραση στις μαζικές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας του Αυγούστου 2020 για τα αποτελέσματα των προεδρικών εκλογών, η Λευκορωσία εμφανίζεται να είναι ο χειρότερος παραβάτης της περασμένης χρονιάς, αντιπροσωπεύοντας το 31% των υποθέσεων διακρατικής καταστολής. «Για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα η λευκορωσική κυβέρνηση διαχειρίστηκε την πολιτική κρίση στο εσωτερικό αναγκάζοντας τους ανθρώπους σε φυγή. Μετά τα πράγματα άλλαξαν και η καταστολή εξαπλώθηκε ουσιαστικά από το εσωτερικό της χώρας προς τα έξω». Το πιο χαρακτηριστικό περιστατικό ήταν ο εξαναγκασμός σε προσγείωση στο Μινσκ του αεροπλάνου της Ryanair με προορισμό τη Λιθουανία, τον Μάιο του 2021, υπό την παραπλανητική απειλή της δήθεν τοποθέτησης βόμβας προκειμένου οι λευκορωσικές αρχές να συλλάβουν τον αντιφρονούντα μπλόγκερ Ρομάν Προτασέβιτς και τη φίλη του Σοφία Σαπέγκα.
Νέα μεθοδολογία
Ο όρος «διακρατική καταστολή» διατυπώθηκε για πρώτη φορά το 2016 από την κοινωνιολόγο Ντάντα Μος, καθηγήτρια στο Καθολικό Πανεπιστήμιο Νοτρ Νταμ της Ιντιάνα. Αναφέρεται στις προσπάθειες των αυταρχικών καθεστώτων και των συμμάχων τους να φιμώσουν τους επικριτές τους στο εξωτερικό. Αν και η παρενόχληση και ο εκφοβισμός στοχεύουν κυρίως σε ακτιβιστές της διασποράς και πολιτικούς εξόριστους, συχνά γίνονται στόχοι και τα μέλη των οικογενειών τους που μένουν πίσω στην πατρίδα, σε μια τακτική που ονομάζεται «τιμωρία αντιπροσώπου». Για παράδειγμα, οι Ουιγούροι που ζουν στις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν επανειλημμένα κατηγορήσει την κινεζική κυβέρνηση ότι παρενοχλεί συγγενείς τους σε μια προσπάθεια να καταπνίξει τον ακτιβισμό τους στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Αν και τα συστήματα επιβολής του νόμου και τα νομικά συστήματα των δημοκρατικών χωρών προσφέρουν καλύτερη προστασία στους εξόριστους, είτε αυτοί είναι δημοσιογράφοι, είτε ακτιβιστές ή αντιπολιτευόμενοι πολιτικοί, αυτό δεν εγγυάται σε καμία περίπτωση το απρόσβλητό τους από προσπάθειες διείσδυσης. Οι ξένες υπηρεσίες πληροφοριών χρησιμοποιούν νέες, πιο εξελιγμένες και πιο τολμηρές μεθόδους στην προσπάθειά τους να καταδιώξουν στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες τους «ενοχλητικούς» επικριτές των πολιτικών προϊσταμένων τους.
Μία από τις πιο καλά τεκμηριωμένες μορφές διακρατικής καταστολής είναι και η κατάχρηση του συστήματος της «κόκκινης προειδοποίησης» της Interpol, που επιτρέπει στις κυβερνήσεις να στέλνουν ειδοποιήσεις για εντάλματα σύλληψης σε όλο τον κόσμο. Για πολλά χρόνια οι πολιτικοί ακτιβιστές προσπαθούσαν να σημάνουν συναγερμό για την τακτική των αυταρχικών καθεστώτων να καταχρώνται τη λειτουργική δομή τής παγκόσμιας αστυνομικής οργάνωσης προκειμένου να εντοπίζουν και να συλλαμβάνουν πολέμιους ή αντιπάλους τους.
Και οι 195 χώρες-μέλη της Interpol, συμπεριλαμβανομένης της Συρίας, η οποία έγινε εκ νέου δεκτή στους κόλπους του οργανισμού πέρυσι, έχουν πρόσβαση στην ειδική τηλεφωνική γραμμή για τα εντάλματα σύλληψης, η οποία προφανώς δεν είναι προσβάσιμη στο κοινό. Οι ηγέτες καταπιεστικών καθεστώτων συνεργάζονται κατ’ αυτόν τον τρόπο με τους αυταρχικούς ομολόγους τους για να εντοπίζουν ακτιβιστές τους οποίους θεωρούν πολιτικούς εχθρούς τους.
Για την ώρα, το βάρος της καταπολέμησης του συστήματος της διακρατικής καταστολής πέφτει εξ ολοκλήρου στους ώμους των θυμάτων της, όλων εκείνων που στοχοποιούνται. Οι κοινότητες της διασποράς όπου συνήθως εγκαθίστανται οι πολιτικοί εξόριστοι είναι κατά κανόνα πιο ευάλωτες στη στοχοποίηση και την «εισαγόμενη» βία. Μπορεί ο αριθμός των κυβερνήσεων που χρησιμοποιούν συχνότερα τα εργαλεία της διακρατικής καταστολής να αυξάνεται ανησυχητικά σε όλον τον πλανήτη, το φαινόμενο όμως δεν είναι καινούργιο. «Απλώς τώρα γίνεται ευρέως αντιληπτό, ευαισθητοποιώντας ακαδημαϊκούς των υπεύθυνους χάραξης πολιτικής» λέει η Μος. «Γενιές ανθρώπων και κοινοτήτων έσφιγγαν τα δόντια τους καθώς έπρεπε να αντέξουν μόνες τους τη σκληρή δοκιμασία»…
