Του Λέανδρου Πολενάκη
1. Στο Αρχαίο θέατρο Επιδαύρου “Ηλέκτρα”, σε μετάφραση Χειμωνά, σκηνοθεσία Θάνου Παπακωνσταντίνου
Ενώ διαρκούσε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, ο Δήμος της Αθήνας πήρε απόφαση να ξαναδιδαχθεί, κατ' εξαίρεση, η “Ορέστεια” του Αισχύλου, για λόγους προφανώς πολιτικούς. Η αναβίωση της “Ορέστειας” έγινε αφορμή να γραφούν οι δύο “Ηλέκτρες”, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, χωρίς να ξέρουμε ποια προηγείται.
Στην τραγωδία του Σοφοκλή τον κεντρικό πρωταγωνιστικό ρόλο έχει η Ηλέκτρα, σε αντίθεση με την “Ορέστεια”, όπου δεσπόζει η μορφή του Ορέστη. Καταλύτης για το κρίσιμο πέρασμα από την εκδίκηση (Δίκη) στη δικαιοσύνη (Άρειος Πάγος) στην τριλογία του Αισχύλου, είναι ο γιος του άδικα σκοτωμένου, που αναλαμβάνει την πλήρη ευθύνη της πράξης του, ολοκληρώνει το μυητικό ταξίδι, αποκολλάται από το μητρικό σώμα και “περνάει” στην ανδρική του υπόσταση. Αυτό είναι εύλογο, επειδή ο Σοφοκλής, αντίθετα από ό,τι πιστεύεται, είναι αρκετά πιο συντηρητικός στις θεολογικές του απόψεις από τον προωθημένο Αισχύλο. Εκεί όπου ο Αισχύλος προβιβάζει τη μορφή του άνδρα - πατέρα - θεό σε κυρίαρχο θρησκευτικό και κοινωνικό μοντέλο εισάγοντας τη συνειδητή πατρότητα (ο πατήρ γεννά) και υποβαθμίζει τη βιολογική γυναίκα - μητέρα σε απλή ανάδοχο του ανδρικού σπέρματος, (η γυνή τίκτει), ο Σοφοκλής επαναφέρει θριαμβευτικά στο κέντρο του κοσμικού - θρησκευτικού γίγνεσθαι τη μητέρα - γυναίκα - αδελφή. Ο Ορέστης δεν περνάει στην ανδρική του υπόσταση με τις δικές του δυνάμεις, αλλά μέσω του σώματος της αδελφής του που τον “ωθεί”, (γεννάει) ως φονιά της μάνας με πενθητήριες ωδίνες. Στον Αισχύλο αυτό δηλώνεται υπαινικτικά και μεταβατικά. Στον Σοφοκλή γίνεται διαρκής κινητήρια δύναμη πάθους. Αυτή είναι η διαφορά τους.
Κατά τα άλλα, δεν αληθεύει ότι απουσιάζουν οι Ερινύες αφήνοντας το έργο χωρίς κάθαρση (Jan Kott). Οι πατρικές και μητρικές Ερινύες, εδώ ενσωματώνονται στην τρομερή, πατρική και μητρική συνάμα Ηλέκτρα. Ούτε αυτό που υποστηρίζουν άλλοι ισχύει, ότι η “Ηλέκτρα” είναι ατελής, επειδή παραμένει εκκρεμής ο φόνος του Αίγισθου και μένει έτσι ανεκπλήρωτη η ενηλικίωση του Ορέστη. Ο φόνος του Αίγισθου γίνεται, και αποτελεί ένα δευτερεύον επεισόδιο της πλοκής. Το ασύγκριτα δυσκολότερο για τον Ορέστη, είναι ο φόνος της μάνας...
Η παράσταση που σκηνοθέτησε στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου (η πρώτη του), με το Εθνικό Θέατρο ο νεότατος Θάνος Παπακωνσταντίνου, στην ιδιοφυή μετάφραση του Χειμωνά (κάπως “πειραγμένη” αν πρόσεξα), πέρα από κάποια σημεία που χρήζουν προσοχής, περιέχει πολλά καλά στοιχεία. Νόμιμο είναι να χρησιμοποιούμε στην ανάλυση της Τραγωδίας το εργαλείο της ψυχανάλυσης, αλλά πάντα ως μια καινούργια γλώσσα που μας μιλάει για πράγματα παλιά. Όχι ως νεωτεριστικό κλειδί. Έχοντας ως τελικό σκοπό να “ξυπνήσουμε” την καθαρτήρια τελετή που κοιμάται μέσα στο κείμενο. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η σκηνοθεσία νομίζω ότι υπέπεσε σε αυτό το “αμάρτημα”: έκλεισε την Ηλέκτρα ασφυκτικά μέσα στο στενό μαύρο ψυχαναλυτικό φόρεμα του ατελέσφορου πένθους. Η ηρωίδα του Σοφοκλή δεν είναι μόνο θύμα μιας ψυχαναγκαστικής παλινδρόμησης, είναι και πολλά άλλα πράγματα μαζί (βλ. πιο πάνω). Προς τι λοιπόν όλη η πίσσα και τα κατράμια που την έλουζαν;
Τα κατάφερνε μόνη της η σπουδαία ηθοποιός μας Αλεξία Καλτσίκη, δίχως αυτά, σπάζοντας την ωραία φωνή και τσαλακώνοντας με αυτοθυσία το εκφραστικό της πρόσωπο, να μας δείχνει ανάγλυφο το σύνδρομο υστερίας της προδομένης γυναίκας που εκβάλλει σε τυφλή ορμή θανάτου, όπως την όρισε η σκηνοθεσία. Συμφωνούμε δεν συμφωνούμε με την άποψη, οπωσδήποτε η δουλειά της Καλτσίκη ήταν ένα σπάνιο κατόρθωμα. Τα υπόλοιπα περιττεύουν.
Ούτε το απροσδιόριστο σημειολογικά σκηνικό μπορώ να αιτιολογήσω, ούτε τις απαστράπτουσες λευκές στολές των γυναικών του χορού, σαν Πορτογαλίδες μοναχές. Παρότι η κίνησή είναι καλή (Χαρά Κοτσάλη), η άρθρωση άψογη, η μουσική διδασκαλία της Παιονίδου άρτια. Η μουσική (Δημήτρης Σκύλλας) ουσιαστική, οι φωτισμοί (Χριστίνα Θανάσουλα) δρώντες. Ούτε τα κοστούμια των πρωταγωνιστών, βιεννέζικης αισθητικής του μεσοπολέμου, μπόρεσα να καταλάβω (Νίκη Ψυχογιού). Μάλιστα, με τα πελεκόμορφα (τι συμβολισμός!) καλύμματα κεφαλής, της Ισμήνης, της Κλυταιμήστρας, του Αίγισθου. Κατά τα άλλα ο πολύ νέος, το ξαναλέω, σκηνοθέτης ξέρει να στήσει μια παράσταση, να οργανώσει το υλικό της και να διδάξει ρόλους, κατά την ερμηνεία που τους δίνει με τις πιο πάνω επιφυλάξεις μου. Η Μαρία Ναυπλιώτου πιάνει τα βασικά σουσούμια μιας λαϊκής Κλυταιμνήστρας. Ο Χρήστος Λούλης (Αίγισθος), ένας άκρως πειστικός λαϊκός εραστής, ο Νίκος Χατζόπουλος (παιδαγωγός) αδρός, με προφίλ που “κόβει”. Ο Αλέξανδρος Μαυρόπουλος (Ορέστης) με καλά στοιχεία σε φάση ωρίμανσης, ο Μάριος Παναγιώτου αναβαθμισμένος Πυλάδης, η Ελένη Μολέσκη (Χρυσόθεμις) με ανάστημα υποκριτικό, ευτυχώς, ψηλότερο από το καπέλο της.
2. Στο Μικρό Θέατρο της Αρχαίας Επιδαύρου Η “Αντιγόνη” σε μετάφραση Παναγιωτόπουλου, σκηνοθεσία Κωνσταντίνου Ντέλλα
Στη γνωστή μετάφραση του Νίκου Παναγιωτόπουλου ανανεωμένη στο καλύτερο, σε σκηνοθεσία του επίσης νέου Κωνσταντίνου Ντέλλα, είδαμε στο πανέμορφο, κομψό Μικρό Θέατρο Αρχαίας Επιδαύρου, μια επίσης κομψή και φροντισμένη παραστασιακή εκδοχή της “Αντιγόνης” του Σοφοκλή. Ξεκινώντας από την κλασική άποψη περί δύο Δικαίων που συγκρούονται, του θετού Δικαίου, της Πόλεως, και του άγραφου, ή “φυσικού” Δικαίου, για να την εξελίξει στη συνέχεια. Προσωπικά δεν ασπάζομαι αυτή την άποψη που διατύπωσε πρώτος ο Έγελος για να στηρίξει τη γερμανική μοναρχία και την επεξεργάστηκαν οι επίγονοί του. Πιστεύω ότι η τραγωδία του Σοφοκλή μεροληπτεί σκανδαλωδώς υπέρ της Διονυσιακής Αντιγόνης, επειδή το ζήτημα δεν είναι ποιος έχει δίκιο ή άδικο σε μια πολιτική διαμάχη εν απουσία των Θεών, κάτι αδιανόητο για τον Σοφοκλή, αλλά ποιος έχει τα κότσια, μέσα σε ολόκληρη τη Θήβα, να “πάρει απάνω του” τον Διόνυσο, με το τρομερό του βάρος. Το κάνει ένα νέο κορίτσι και αυτό είναι που έχει σημασία, για όλες τις εποχές.
Ότι και να πιστεύω για την “Αντιγόνη”, οφείλω να πω ότι η παράσταση του Κωνσταντίνου Ντέλλα έχει άποψη (μια ανανεωμένη, μεταεγελιανή σχεδόν νεοχριστιανική εκδοχή με την Αντιγόνη ως νεομάρτυρα του “Παλαιού των Ημερών” Διόνυσου - Χριστού), και τη δίνει σε μορφή παράλληλη ενός ορατόριου (μουσική του Αλέξανδρου Κτιστάκη) με συνέπεια, ως το τέλος. Δόκιμα σκηνικά του Ανδρέα Σκούρτη, κοστούμια της Κωνσταντίνας Μαρδίκη, συλλογική δουλειά με καλούς νέους και δοκιμασμένους ηθοποιούς (Θανάσης Δόβρης, Ηλίας Κουνέλας, Κωνσταντίνος Ντέλλας, Φανή Παναγιωτίδου, Μαρία Παρασύρη, Δέσποινα Ρεμεδιάκη, Ευθύμης Χαλκίδης). Με την ευεργετική συμμετοχή μαθητών / απόφοιτων του Μουσικού Σχολείου Πτολεμαΐδας, μαθητών του Γυμνασίου Λυγουριού και μελών του ΚΑΠΗ του Δήμου Επιδαύρου.
