Των Παναγιώτη Κάβουρα και Κωνσταντίνου Α. Χαριτίδη*
Στην Αθήνα, στις 28 και 29 Σεπτεμβρίου 2017, διοργανώθηκε, στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού ερευνητικού προγράμματος ENERI (European Network of Ethics and Research Integrity), συνάντηση Ευρωπαίων επιστημόνων με ειδικότητα στην Ηθική και την Ακεραιότητα στην Έρευνα (ΗΑΕ). Η συνάντηση αυτή διοργανώθηκε από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ), το Πανεπιστήμιο της Βόννης και το Ελληνικό Δίκτυο για την Ηθική και Ακεραιότητα στην Έρευνα EARTHnet (Ηθική Διάσταση στην Έρευνα και την Τεχνολογία για τον Άνθρωπο), που συμμετέχουν στο ENERI. Η συνάντηση αυτή είχε ως στόχο να συζητηθούν μια σειρά από ερωτήματα τα οποία σχετίζονται με την αντιμετώπιση της εφαρμογής μη ορθών ερευνητικών πρακτικών, όπως η κατασκευή και παραποίηση ερευνητικών δεδομένων, καθώς και η λογοκλοπή.
Οι 52 Ευρωπαίοι συμμετέχοντες που προσκλήθηκαν εκπροσωπούσαν φορείς όπως ακαδημαϊκή κοινότητα, επιστημονική δημοσιογραφία, εκδότες διεθνών επιστημονικών περιοδικών, φορέων χρηματοδότησης της έρευνας, εθνικών επιτροπών ΗΑΕ και ευρωπαϊκών δικτύων ΗΑΕ. Στη συνάντηση παραβρέθηκαν, εκ μέρους της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ) οι δρ Γεωργία Κωστοπούλου και δρ Αστέριος Χατζηπαραδείσης. Στη συνάντηση παραβρέθηκε και ο επικεφαλής του Τομέα Ηθικής και Ακεραιότητας της έρευνας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής δρ Ισίδωρος Καρατζάς.
Για να πετύχει τον βασικό στόχο της, η συνάντηση έπρεπε να είναι όσο το δυνατόν πιο διαδραστική, έτσι ώστε να ακουστούν και να καταγραφούν οι απόψεις όλων των συμμετεχόντων. Το πρόγραμμα της συνάντησης περιείχε συνεδρίες με διαλέξεις, οργανωμένες συζητήσεις με συγκεκριμένη θεματολογία, καθώς και εργασία κατά ομάδες, τα αποτελέσματα των οποίων σταχυολογούνταν και παρουσιάζονταν αμέσως μετά τη λήξη τους.
Η θεματολογία των παραπάνω δράσεων της συνάντησης ήταν η εξής:
*Αποφυγή μη ορθών πρακτικών στην ΗΑΕ
* Μελέτη συγκεκριμένων περιπτώσεων καταστρατήγησης των ορθών ερευνητικών πρακτικών
* Γνώσεις που πρέπει να κατέχει ένας ειδικός στην ΗΑΕ
* Εξελίξεις στην εκπαίδευση στα ζητήματα ΗΑΕ
* Εργαλεία εκπαίδευσης και προώθησης της ΗΑΕ
* Διαδικασίες ελέγχου ευρωπαϊκών ερευνητικών προγραμμάτων και στρατηγική της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής
Τα βασικά συμπεράσματα της συνάντησης συνοψίζονται παρακάτω. Η αυξανόμενη εφαρμογή μη ορθών ερευνητικών πρακτικών, η οποία επιβεβαιώνεται ότι ακολουθεί αυξητική πορεία τα τελευταία χρόνια, οδηγεί σε μη ορθή επιστήμη. Είναι αναγκαίο να προωθηθεί μια κουλτούρα ορθής πρακτικής, βασισμένη στα υψηλότερα πρότυπα ΗΑΕ. Η ύπαρξη κανονιστικού πλαισίου και κανόνων δεοντολογίας είναι απαραίτητη, ως μέσο όμως για τη υιοθέτηση ενός επιστημονικού ήθους που θα εκπροσωπείται από όλα τα μέλη της επιστημονικής/ερευνητικής κοινότητας. Τα βασικά κριτήρια αυτού του επιστημονικού ήθους θα πρέπει να είναι η διαφάνεια και η εμπιστοσύνη.
Αναγκαία είναι η ανταλλαγή γνώσης μεταξύ των Επιτροπών Ηθικής και Ακεραιότητας σε όλη την Ευρώπη. Κάτι τέτοιο θα βοηθήσει στην εναρμόνιση αντιμετώπισης εφαρμογής μη ορθών ερευνητικών πρακτικών, με σεβασμό στις πολιτισμικές διαφορές που υπάρχουν εντός του ευρωπαϊκού χώρου. Μια συνολική προσέγγιση απαιτείται, η οποία θα πρέπει να καθοριστεί και να εφαρμοστεί με συνεργασία όλων των σχετικών φορέων, έτσι ώστε να δημιουργηθούν κατευθυντήριες γραμμές με ευρεία εφαρμογή και προσαρμοστικότητα.
Ένα ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα που συζητήθηκε είναι η δημιουργία μιας ευρωπαϊκής βάσης δεδομένων που να περιέχει τους ειδικούς σε ζητήματα ΑΗΕ. Για να γίνει κάτι τέτοιο εφικτό, απαιτείται η έκδοση ενός είδους πιστοποίησης που θα σχετίζεται με το βιογραφικό σημείωμα του εκάστοτε επιστήμονα. Ακόμα, ένα βασικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα θα πρέπει να εστιάζει στη βασική γνώση στο πεδίο της ΗΑΕ, ενώ ένα προχωρημένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα θα παρέχει εις βάθος ανάλυση των ζητημάτων ΗΑΕ. Προτεραιότητα πρέπει να αποτελέσει η εκπαίδευση μελών Επιτροπών ΗΕΑ, διότι αυτά θα κληθούν να πάρουν αποφάσεις. Το ENERI σκοπεύει να συνεισφέρει στην ανάπτυξη τέτοιων εκπαιδευτικών προγραμμάτων.
Ανοιχτή διάλεξη στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο
Στο πλαίσιο της συνάντησης διοργανώθηκε ανοιχτή διάλεξη από τον δρ Μίλτο Λαδίκα, ειδικό στον Τομέα της Υπεύθυνης Έρευνας και Καινοτομίας (RRI – Responsible Research and Innovation), ερευνητή στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Καρλσρούης. Η διάλεξη είχε τίτλο «Μπορεί η Ηθική σε διεθνές επίπεδο να προωθήσει αξιόπιστη και υπεύθυνη έρευνα;» και έδωσε τη διεθνή προοπτική των ζητημάτων ΗΕΑ.
Στη διάλεξη περιγράφηκε ότι η έρευνα που γίνεται στην Ευρώπη, τις ΗΠΑ, την Κίνα ή την Ινδία έχει άμεσο αντίκτυπο στις ζωές των ανθρώπων, ανεξάρτητα από τον τόπο διαμονής τους. Στην Ευρώπη γίνεται έντονη προσπάθεια καθορισμού ηθικών κριτηρίων που θα πρέπει να ακολουθούνται από όσους ασχολούνται με την έρευνα. Μπορούν όμως να εφαρμόζονται τα ίδια κριτήρια σε διαφορετικές χώρες; Παράλληλη μελέτη σε Ευρώπη, Κίνα και Ινδία έχει αποδείξει ότι οι λαοί σε όλο τον κόσμο έχουν παρόμοιες ανησυχίες για τον τρόπο με τον οποίο η έρευνα επηρεάζει τις ζωές τους. Έχουν όμως διαφορετικές ανάγκες και προτεραιότητες. Ως αποτέλεσμα, παρατηρούνται διαφορετικά ηθικά κριτήρια και διαφορετικές πολιτικές αποφάσεις σε διαφορετικές χώρες. Αποδεικνύεται ότι είναι δυνατό να επιτευχθούν κοινά ηθικά κριτήρια σε διεθνές επίπεδο, υπό την προϋπόθεση να είμαστε έτοιμοι να δεχτούμε διαφορετικά κοινωνικά συστήματα.
Η σημασία τέτοιων εκδηλώσεων για την Ελλάδα
Τέτοιου είδους εκδηλώσεις είναι ιδιαίτερα χρήσιμες για την ενημέρωση φορέων, όπως το υπουργείο Παιδείας και η Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας, για τις εξελίξεις στην Ευρώπη, καθώς επίσης και για την ενημέρωση ευρωπαϊκών φορέων και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για εξελίξεις στη χώρα μας. Ειδικά για την Ελλάδα, κάτι τέτοιο έχει βαρύνουσα σημασία, μια και η χώρα μας δεν έχει ακόμα έναν εθνικό κανόνα δεοντολογίας για τη διεξαγωγή της έρευνας, ούτε μια εθνική επιτροπή ΗΑΕ. Αποτελεί ευτυχή συγκυρία που πριν πολύ πρόσφατα, και έπειτα από διαδικασία προπαρασκευής από ειδική επιτροπή και δημόσια διαβούλευση, είναι έτοιμο το σχέδιο νόμου για επιτροπές Ηθικής της Έρευνας. Με αυτό το σχέδιο νόμου εισάγεται συγκεκριμένο κανονιστικό πλαίσιο λειτουργίας των επιτροπών ΗΑΕ των ΑΕΙ. Αποτελεί ένα θετικό βήμα προς τη θεσμοθέτηση ενός πλαισίου που θα επιβλέπει τη διεξαγωγή της επιστημονικής έρευνας και θα την εναρμονίζει με τα υψηλότερα πρότυπα Ηθικής και Ακεραιότητας που ισχύουν στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες.
* Ο Π. Κάβουρας, δρ. φυσικός, είναι ερευνητής στην Ερευνητική Μονάδα Προηγμένων, Σύνθετων, Νανοϋλικών και Νανοτεχνολογίας (R-NANO) της Σχολής Χημικών Μηχανικών του ΕΜΠ. Ο Κ.Α. Χαριτίδης, καθηγητής στη Σχολή Χημικών Μηχανικών του ΕΜΠ, είναι επικεφαλής της Ερευνητικής Μονάδας Προηγμένων, Σύνθετων, Νανοϋλικών και Νανοτεχνολογίας (R-NANO)
