Νίκος Σιδέρης*
Διεύρυνση του ορίζοντα
Βρέθηκα πρόσφατα σε μια μεσαίου μεγέθους επαρχιακή πόλη, για να μιλήσω σε εκπαιδευτικούς και γονείς. Συζητώντας με τους ανθρώπους εκεί, άκουσα το εξής φρικιαστικό: Εδώ και λίγον καιρό, όλο και πιο συχνά ακούς από μητέρες να λένε ότι μεγαλώνουν το παιδί τους έτσι ώστε να γίνει σκληρό, επιθετικό, να μη λυπάται κανέναν και να είναι αδίστακτο, προκειμένου να επιζήσει και/ή να «επιτύχει» σ' έναν κόσμο ανθρωποφάγο. Σε μια ζούγκλα χωρίς κανόνες όπου ισχύει το «ο θάνατός σου η ζωή μου» -ή, σε δική μου παράφραση, το «Καθένας για πάρτη του, όλοι εναντίον όλων, φά' τους να μη σε φάνε» (αυτό που αποκαλώ «το κατά Διαβόλου ευαγγέλιο»1 και συμπυκνώνεται στην εντολή «Μισείτε αλλήλους»).
Σε προηγούμενο άρθρο μου2 αναλύονται συγκεκριμένες ιστορικές, πολιτικές και πολιτισμικές διεργασίες, οι οποίες τροφοδοτούν το φαινόμενο bullyingστο ελληνικό σχολείο. Όπου φαίνεται ότι αυτό δεν είναι σύμφυτο με την ανθρώπινη κατάσταση και ανεξάρτητο από ιστορικές συνθήκες. Αντίθετα: Ο συγκεκριμένος εφιάλτης είναι αποκρυστάλλωση συγκεκριμένων ιστορικών διεργασιών και συνθηκών, όπου δεσπόζει ο καταναλωτικός ναρκισσισμός. Δηλαδή, η νοοτροπία «καμαρώνω επειδή καταναλώνω» και οι ποταμοί φαντασιακών συγκρίσεων και ανταγωνισμών που παράγει, με σκοπό να είναι το Εγώ μου ο κυρίαρχος στο παιχνίδι του φαίνεσθαι ̶ για το Ελληνικό φαντασιακό, ειδικότερα, στον πόλεμο της φαλλικής υπεροχής. Το πλάσμα που διαπλάθει αυτή η φαντασίωση ναρκισσιστικής παντοδυναμίας ως ιδεώδες παιδί είναι ένας υπερ-νάρκισσος: Η πριγκίπισσα και/ή το βασιλόπουλο που γαμεί και δέρνει γιατί έτσι του αρέσει. (Μόλις περιγράψαμε τη θεμελιώδη φαντασιωσική λογική και δυναμική η οποία, αν δεν πλαισιωθεί από ισχυρούς ρυθμιστικούς μηχανισμούς, νόμους και φύλακες, εκβάλλει και στο bullying). Ωστόσο, επειδή ακριβώς είναι ιστορικό δημιούργημα, το τέρας του bullyingεπιδέχεται παρεμβάσεις που μπορούν να το ελέγξουν και, ιδεωδώς, να το περιθωριοποιήσουν. Η Ιστορία πάντοτε μπορεί να λειτουργήσει ως ιατής του εαυτού της.
Σ' αυτό το πνεύμα θα εκθέσω εδώ κάποιες σκέψεις μου ως προς τη στρατηγική προσέγγισης και καταπολέμησης του bullying. Παρά το ότι τα μέχρι τώρα εφαρμοσθέντα προγράμματα δύσκολα τεκμηριώνουν την αποτελεσματικότητά τους3, ωστόσο δεν παρουσιάζω ένα ακόμη «πρόγραμμα αντι-Β».Αλλά μια γενική θεώρηση, που επιδιώκει να υπερβεί τους περιορισμούς των μέχρι σήμερα αναπαραστάσεων και παρεμβάσεων. Θεώρηση διευρυμένη και εστιασμένη ταυτόχρονα, αφού τις γενικές προτάσεις της συνοδεύουν, δίκην παραδείγματος, συγκεκριμένες πρακτικές ενέργειες.
ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
Το bullying είναι ένα σύνολο συστηματικών πράξεων ψυχολογικής και/ή σωματικής επίθεσης εναντίον στόχου που είναι πολύ πιο αδύναμος από τους επιτιθέμενους, οι οποίοι απολαμβάνουν το κακό που προξενούν. Ως πραγματικότητα σε όλο τον «ανεπτυγμένο» κόσμο ήδη προκαλεί σοβαρές απώλειες μεταξύ των θυμάτων του, ενώ ταυτόχρονα τροφοδοτεί την αρνητική κοινωνική και προσωπική πορεία που συχνότατα ακολουθούν οι θύτες ως ενήλικοι. Και ως διευρυνόμενη απειλή δεν επιτρέπει εφησυχασμό.
Μια τέτοια αποτύπωση της κατάστασης δείχνει ότι κάποια ευάλωτα μέλη της κοινωνίας υφίστανται διαρκή επίθεση, που πλήττει και την εν γένει κοινωνική ευρυθμία. Απέναντι σε μία απειλή, οι πιθανές στάσεις είναι: Υποταγή. Άμυνα. Αντεπίθεση. Προληπτικός πόλεμος.
Ανασκοπώντας τη βιβλιογραφία, αλλά και την εμπειρία, όπως τη συναντώ μέσα από εκτενείς συζητήσεις με παιδιά (θύματα bullying ή μη), εκπαιδευτικούς και γονείς, διαπιστώνω ότι οι κυρίαρχες στάσεις μέχρι σήμερα είναι οι δύο πρώτες: Υποταγή - είτε ως νόμος της σιωπής, ακόμη και ως στιγματισμός της καταγγελίας πράξεων bullying(«καρφί»)· είτε ως παραίτηση και αίσθηση ανημπόριας ως προς την αντιμετώπιση του φαινομένου. Ή άμυνα - είτε ως αποφυγή, είτε ως αντίδραση σε πράξεις bullyingαφού εκδηλωθούν, είτε ως «προληπτική άμυνα» με τυπικότερη τη μορφή «προγραμμάτων μείωσης του εκφοβισμού». Είναι ενδεικτική αυτής της αίσθησης η ακόλουθη φράση, σε θέση Master (2014): «Προκειμένου να μετασχηματισθούν οι στάσεις αντι-bullyingσε έμπρακτη αμυντική συμπεριφορά, [πρέπει .............]»4.
Θεωρώ ότι εδώ ίσως βρίσκεται ένα σημαντικό κλειδί. Επειδή η αμυντική (και πολύ περισσότερο η υποτακτική) στάση απέναντι στο bullyingείναι σύμπτωμα του ότι η αύρα ναρκισσιστικής παντοδυναμίας που εκπέμπει η αχαλίνωτη απόλαυση του θύτη διαποτίζει και όσους αντιτίθενται στο bullying, με όλες τις ενδεχόμενες ταυτίσεις. Και φτάνει να σαγηνεύει ακόμη και τα ίδια τα θύματά του (ταύτιση με τον επιτιθέμενο) - τα οποία συχνά, αβοήθητα, καταλήγουν να αποδέχονται ότι η μοίρα τους είναι αυτό που τους αξίζει5. Όσο ο θύτης παραμένει αδιαμφισβήτητα στη θέση του επιτιθέμενου, η σαγήνη που ασκεί ακόμη και η αδικοπραγία του κυριεύει το περιβάλλον του, προκαλώντας δέος, ναρκισσιστικές ανταμοιβές («Είναι μάγκας», ερωτική γοητεία...) και, από την άλλη, μούδιασμα του νου και των συνομηλίκων του αλλά και των ενηλίκων που έρχονται σε επαφή με το θέμα. Με αποτέλεσμα, ο θύτης να προσπορίζεται όλες τις ναρκισσιστικές απολαβές που προσδοκά επιτιθέμενος - τόσο την άμεση απόλαυση του κακού κατά την πράξη της επίθεσης, όσο και την αναγνώριση από το περιβάλλον του που απλώς αντιδρά στις εκδηλώσεις της «παντοδυναμίας» του. Με συνέπεια, ακόμη και ο αντιτιθέμενος να τροφοδοτεί το νοσηρό φαύλο κύκλο ναρκισσιστικής αποθέωσης του «κακού της τάξης», ο οποίος ουδόλως ενοχλείται από την ιδιότητα «κακός», εφόσον αυτό που προσπορίζεται είναι ακριβώς η απόλαυση και η παράδοξη επιβράβευση του κακού που προκαλεί.
Ίσως είναι λοιπόν καιρός να αντιμετωπίσουμε το bullyingαλλάζοντας στρατηγική. Βγάζοντας και υλοποιώντας τα συμπεράσματα που προκύπτουν από τη θέση ότι η μάχη ενάντια στο bullyingείναι μια μάχη για το φαντασιακό των παιδιών και όχι μόνο6. Δηλαδή, περνώντας, ως στάση, από την άμυνα στην επίθεση και στον προληπτικό πόλεμο-πολιτισμικό, νοοτροπικό, ιδεολογικό. Και επαναπροσδιορίζοντας τον κύριο στρατηγικό στόχο: Αντί για αντίδραση, περιορισμό ή πρόληψη που δεν επιτίθεται ευθέως στη ναρκισσιστική μαγεία του bullying, η στόχευση να αποβλέπει στην πλήρη αποδόμηση της φαντασιακής αίγλης που υποστηρίζει και τροφοδοτεί τον παραισθησιογόνο (έως και θανατηφόρο... βλ. «υπόθεση Βαγγέλη») ναρκισσισμό των θυτών.
Αυτή η νέα στάση και στόχευση προφανώς δεν αναιρεί, αλλά συμπληρώνει όλες τις άλλες ενέργειες που αποβλέπουν στους δευτερεύοντες ωστόσο στρατηγικούς στόχους: Δημιουργία πλαισίου που να λέει στον υποψήφιο θύτη «Μην το επιχειρήσεις, δεν σε παίρνει!». Και υποστήριξη τόσο του θύματος όσο και του θύτη. Αλλά εισάγει μια νέα ιεράρχηση προτεραιοτήτων και σημασιών, που ίσως κατορθώσει να υπερβεί τους περιορισμούς των μέχρι τώρα προσπαθειών.
ΑΝΤΙΔΟΤΟ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ
Υιοθετώντας ως αντίδοτο στο bullyingμια τέτοια στάση και στρατηγική, η πρώτη μάχη πρέπει να δοθεί στο πεδίο των σημαινόντων που διαμεσολαβούν τη σχέση με την πραγματικότητα επικαθορίζοντας την αναπαράστασή της. Και η πρώτη πράξη μάλλον είναι η επιλογή της λέξης που χαρακτηρίζει την πρακτική του bullying. Θεωρώ ότι ο όρος «εκφοβισμός» όχι μόνο δεν αποδίδει όλη την πραγματικότητα, η οποία περιλαμβάνει και κακοποίηση και εξώθηση σε αυτοκτονία ή και σε απόπειρα φονικής αυτοδικίας (π.χ. μαθήτρια ΟΑΕΔ...). Αλλά και λανθανόντως αναπαριστά την πραγματικότητα ως εξής: Στη μια πλευρά, ο ισχυρός που μπορεί να εκφοβίζει τους άλλους. Και στην άλλη, οι υποψήφιοι στόχοι της ισχύος και αντικείμενα της απόλαυσής του, που πρέπει να τον φοβούνται. Αυτό το δίπολο αναπαράγει ακριβώς τη φαντασίωση του θύτη και, έτσι, ισχυροποιεί την επιθετικότητά του και την ψευδαίσθηση παντοδυναμίας του. Προφανώς, το ίδιο ισχύει και για όρους όπως «νταής/ νταηλίκι» (που σημαίνουν γενναίος/παλληκαριά...)
Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι ακριβώς αντίθετη. Η συμπεριφορά του θύτη είναι(και έτσι πρέπει να χαρακτηρίζεται!): Θρασύδειλη, αφού επιτίθεται (κατά κανόνα, όχι μόνος) εναντίον κάποιου που είναι πιο αδύναμος. Γελοία, αφού επιδιώκει μεν να φανεί ισχυρός και κυρίαρχος, αλλά δεν τα βάζει με κάποιον που να μπορεί να τον αντιπαλέψει. Και κομπλεξική, αφού προσπαθεί να καλύψει δικές του ανασφάλειες7 αναζητώντας επιβεβαίωση μέσα από την ταπείνωσητου αδυνάτου. Οπότε, ο όρος που ταιριάζει εδώ, ως απόδοση του bullying, είναι μάλλον «ψευτονταής» ή τα ανάλογά του (όπως «ψευτόμαγκας»...). Και η έμφαση στον σχολιασμό/χαρακτηρισμόκαλύτερα να μετατοπισθεί από «κακό-ς» (ο ψευτονταής και το ξέρει και το απολαμβάνει...) ή «άδικο-ς» (κι αυτό είναι μέρος του ορισμού, αφού το ψευτονταηλίκι είναι ασύμμετρη επίθεση σε πιο αδύναμο). Και να περάσει στη θεμελιακή αποδόμηση της φαντασιακής αίγλης και της σαγήνης που ασκεί το ψευτονταηλίκι, με προσφυγή σε λέξεις που δεν δείχνουν σεβασμό, δέος, αμυντική στάση και άφεση της πρωτοβουλίας στον θύτη. Αλλά απομυθοποιούν, απαξιώνουν, γελοιοποιούν, καθιστούν αντικείμενο ντροπής και τελικά καθιστούν απεχθείς και απομονώνουν τις συμπεριφορές του ψευτονταή. Το ψευτονταηλίκι δεν είναι μαγκιά, αλλά ψευτομαγκιά, γελοιότητα, θρασυδειλία, κόμπλεξ και ντροπή: Αυτές οι λέξεις πρέπει να γίνουν τα σημαίνοντα που θα χρωματίζουν τον ρόλο του ψευτονταή.
Στα εργαλεία που θα μπορούσαν να προωθήσουν και να εμπεδώσουν αυτή την αρνητική παράσταση και φαντασιακή απαξίωση του ψευτονταή περιλαμβάνονται: Διαγωνισμοί βίντεο, κινουμένων σχεδίων, γελοιογραφίας ή τραγουδιού (η πρόσφατη Eurovision, με όλη την κενότητά της, είχε και το καλό ότι βράβευσε ένα τέτοιο τραγούδι). Δημιουργία σκετς και σύντομων θεατρικών ή φιλμ, όπου π.χ. η μπρεχτική ειρωνεία (όπως στον «Αρτούρο Ούι» ή την «Αγία Ιωάννα των σφαγείων») θα μπορούσαν να κάνουν κουρέλια τη μυθολογία του ψευτονταή. Επιστράτευση των εθνικών μας κωμικών (Λαζόπουλος, Σεφερλής ...) προκειμένου να γελοιοποιήσουν και να καταστήσουν αντικείμενο χλευασμού και ντροπής το ψευτονταηλίκι. Κ.τ.ό.
Στη σχολική τάξη, ένα ιδιαίτερο εργαλείο, ήδη δόκιμο σε άλλα θέματα8, είναι η δημιουργία ιστοριών ή σχεδίων από τα παιδιά και η συζήτηση πάνω σ'αυτά. Η μέθοδος είναι απλούστατη: Μοιράζουμε σε κάθε παιδί μία κόλλα χαρτί, όπου γράφουμε, π.χ., «Σκιαγράφησε εδώ, με όποιον τρόπο θέλεις (σχέδιο ή λέξεις) πόσο θρασύδειλο (γελοίοκλπ.) είναι το ψευτονταηλίκι». Οι απαντήσεις των παιδιών διαβάζονται από τον διδάσκοντα φωναχτά και ακολουθεί συζήτηση. Στο πλαίσιό της, μάλιστα, θα μπορούσε ο δάσκαλος να ζητήσει από τα παιδιά, και όλως ιδιαιτέρως από όσα επιδίδονται ή είναι επιρρεπή στο ψευτονταηλίκι, να υπερασπίσουν δημόσια αυτή τη συμπεριφορά («συνταγογράφηση του συμπτώματος» λέγεται η παράδοξη αυτή προσέγγιση)- με συνομιλητή τους όχι μόνο τα παιδιά, αλλά και τον δάσκαλο. Έχοντας ήδη πλούσια εμπειρία τέτοιων συζητήσεων με παιδιά σε άλλα, πολύ δύσκολα θέματα (άγχος, ψέμα, θάνατος...)9, μπορώ να εικάσω ότι τα αποτελέσματα δεν θα είναι διόλου αμελητέα.
ΕΝΑ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ ΤΙΜΗΣ
Θα μπορούσα να αναφέρω πλήθος ακόμη ιδέες για πρακτικές πρωτοβουλίες και ενέργειες στο πλαίσιο της νέας στρατηγικής στάσης και στόχευσης. Θα αρκεστώ σε μία μόνο:
Ο πόλεμος ενάντια στο ψευτονταηλίκι προϋποθέτει ενεργό συστράτευση Οικογένειας, Σχολείου, Πολιτείας, ΜΜΕ, καθώς και των ίδιων των παιδιών. Θα μπορούσε λοιπόν να θεσπισθεί ως «προαιρετικά υποχρεωτικό» (όπως η ψήφος στις εκλογές...) το ακόλουθο Συμβόλαιο Τιμής: Κατά την έναρξη του σχολικού έτους, οι γονείς ή κηδεμόνες για παιδιά Α' έως Γ' Δημοτικού και, στη συνέχεια, τα ίδια τα παιδιά («Τώρα που μεγάλωσες...») καλούνται να υπογράψουν ένα συμβόλαιο σαν το ακόλουθο:
«Δίνω τον λόγο της τιμής μου και υπόσχομαι ότι θα σέβομαι το σχολείο, τους δασκάλους και τους συμμαθητές μου, θα φέρομαι ιπποτικά [θα χρειαστεί ειδικό μάθημα γι' αυτό, αλλά αξίζει...] σε όλους και ιδιαίτερα στους πιο αδύναμους, δεν θα επιτεθώ ποτέ σε αδύναμο αλλά θα τον υπερασπίσω από επιθέσεις ... Θα θεωρώ σωστή μόνο την άμιλλα για τη διάκριση στη μάθηση, στον αθλητισμό, την καλή συμπεριφορά και τα καλά έργα. Δεν θα κάνω ποτέ στον άλλον ό,τι δεν θέλω να κάνουν σε μένα. Και θα θεωρώ ντροπή κάθε παράβαση αυτής της υπόσχεσης που ελεύθερα δίνω σήμερα».
Μια τέτοια δέσμευση του υποκειμένου που δίνει τον λόγο του μπορεί να έχει καταλυτικές συνέπειες στην ψυχική του συγκρότηση, ιδιαίτερα αν συνοδευτεί σε βάθος χρόνου από δουλειά των ενηλίκων με το παιδί πάνω σ' αυτή τη βάση. Και δείχνει ότι ίσως ο καλύτερος προληπτικός πόλεμος ενάντια στο ψευτονταηλίκι είναι η προστασία του παιδιού από τη σαγήνη του παραισθησιογόνου ναρκισσισμού και των φαντασμάτων της κυριαρχίας με τέτοιον τρόπο, έγκαιρο και μεθοδικό, που να καθιστά τον ίδιο τον πόλεμο (αντίδραση στο ψευτονταηλίκι) αχρείαστο. Δεν λέω άλλωστε κάτι καινούργιο: Sivispacem, parabellum. Και ο καλύτερος τρόπος για να κερδίσεις έναν πόλεμο είναι να έχεις εξασφαλίσει όλες εκείνες τις πρόνοιες, που θα σου επιτρέψουν να νικήσεις χωρίς να πολεμήσεις.
ΣΑΝ ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ
Το ψευτονταηλίκι είναι κάτι πολύ σοβαρό για να μην το πάρουμε στα σοβαρά. Και οι επιπτώσεις του εξαπλώνονται πολύ πιο πέρα από το σχολείο --στις κοινωνικές και πολιτικές νοοτροπίες. Αρκεί να αναλογισθούμε τι συνέβη και τι συμβαίνει με τη «Χρυσή Αυγή». Η οποία ανήγαγε την άσκηση της ασύμμετρης βίας με σκοπό την απόλαυση του κακού (που συνιστά και τον ψυχικό πυρήνα του bullying) σε πολιτική ιδεολογία και πρακτική.Οι οποίες βρήκαν ανησυχητικότατη απήχηση ακριβώς εκεί που πονάει: Στα σχολεία. [
1. Βλέπε το βιβλίο μου «Το κατά Διαβόλου ευαγγέλιο- Πολιτική Ψυχολογία της κρίσης», Μεταίχμιο 2014.
2. Ν. Σιδέρης «Bullyingστοελληνικόσχολείο: Ηιστορίαωςεφιάλτης». Εφημερίδα «Αυγή», 31/5/2015
3. Βλ.Amse JMW (2014) Evaluation of the effectiveness of the anti-bullying intervention program «Survivors!» , University of Twente Student Theses, σελ. 5-6. ΤοΠανεπιστήμιοτουΤβέντε (Δανία) κατατάσσεταιστακορυφαίαπαγκοσμίως.
4. Στο ίδιο, σελ. 3.
5. Βλ. π.χ. το βίντεο «Ο Πούλιγκ» του 2ου Δημοτικού Ηρακλείου.
6. Ν. Σιδέρης στην «Αυγή» , όπως παραπάνω
7. Γ. Κολαΐτης «Σχολικός εκφοβισμός: οι γονείς, οι θύτες και τα θύματα», εφημερίδα «Το Βήμα», 15/3/2015
8. Βλ. Ν. Σιδέρης «Και όμως μιλάνε - Έφηβος λόγος», 2η έκδοση Καστανιώτης 2011
9. Βλ. Ν. Σιδέρης «Και όμως μιλάνε - Έφηβος λόγος»
*ψυχίατρος, ψυχαναλυτής και συγγραφέας
