«Ο ζητιάνος» του Καρκαβίτσα θεωρείται, σωστά, ως το αρτιότερο και πιο ολοκληρωμένο μυθιστόρημα του ελληνικού 19ου αιώνα. Θέμα του η τυραννισμένη και συνάμα διάσπαρτη από δεισιδαιμονίες ζωή των «καθυστερημένων» κολλήγων του θεσσαλικού κάμπου λίγο μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας στο ελληνικό κράτος, ένα ιστορικό γεγονός που όμως δεν άλλαξε στο ελάχιστο την άθλια μοίρα τους. Το υλικό συγκέντρωσε ο συγγραφέας μετά από παρατήρηση και μελέτη των εντόπιων συνθηκών, έχοντας γνωρίσει από κοντά τους επαγγελματίες ζητιάνους από τα Κράβαρα της Ακαρνανίας, πραγματικούς δεξιοτέχνες στη μίμηση αναπηρίας, που επίσης παραμόρφωναν σκοπίμως τα παιδιά τους από τη νηπιακή ηλικία, για να αποσπούν πιο εύκολα τον οίκτο και την ελεημοσύνη των «ευσεβών», εύπιστων και προληπτικών, Χριστιανών ή Τούρκων. ΄Ηταν μια αληθινή, μεσαιωνική, περιπλανώμενη εντός και εκτός των ελληνικών συνόρων, «Αυλή των θαυμάτων», που άγγιζε τα όρια της αγυρτείας, της μαγγανείας και της μαγείας, σύμφωνα το αξεπέραστο πρότυπο του Ουγκώ, της κλασικής «Παναγίας των Παρισίων».
Κύρια πρόσωπα του έργου είναι ο διεφθαρμένος τελωνοφύλακας Πέτρος Βαλαχάς και ο πανούργος Κραββαρίτης αρχιζητιάνος Τζηριτόκωστας, ενώ γύρω τους περιδινείται σαν χορός αρχαιοελληνικής τραγωδίας ο εξαθλιωμένος υλικά και ηθικά, έσχατος μικρόκοσμος του θεσσαλικού χωριού «Νυχτερέμι» κάτω από τη διπλή τυραννική εξουσία του Έλληνα (χωροφύλακας - ντόπιος βουλευτής) και του Τούρκου τσιφλικά, σε άψογη συνεργασία ήδη τότε, για χάρη της διαβόητης «ελληνοτουρκικής φιλίας». Το έργο αρχικά διαβάστηκε ως ηθογραφία, με την έννοια που προσέδιδε στον λογοτεχνικό όρο η αστική διανόηση της εποχής, σαν μια επικριτική ματιά του «ανώτερου», μονόπλευρα «εξευρωπαϊσμένου» αστού, «εκπαιδευμένου» να αντικρίζει, στις καλύτερες των περιπτώσεων, με συγκαταβατική «κατανόηση» τα ήθη και έθιμα της «καθυστερημένης» και εξ ορισμού «κατώτερης» λαϊκής τάξης των πόλεων ή της υπαίθρου, αναλαμβάνοντας αυτόκλητα τον ρόλο του «αναμορφωτή» της. Ο όρος κατέληξε, έτσι, στην Ελλάδα να ταυτιστεί με το φτηνό «φολκόρ», ενώ σημαίνει στην πραγματικότητα κάτι ευρύτερο: τη συστηματική μελέτη, μέσω της τέχνης, των ποικίλων επικοινωνιακών ή άλλων «κωδίκων» μιας συγκεκριμένης πληθυσμιακής ομάδας. Με αυτή την έννοια «ηθογραφίες» είναι και τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι ή του Μπαλζάκ.
Παρόμοια το έργο του Καρκαβίτσα, τηρουμένων των αναλογιών, διαθέτει, πέραν της καθαρά «ηθογραφικής», μια δεύτερη, κρυμμένη διάσταση. Διαπνέεται από έναν καθαρόαιμο ιθαγενή δαιμονισμό, που συναντάμε επίσης πολύ συχνά στη δημιουργία των συγγενών μας μεσογειακών λαών. Περιορίζω την αναφορά μου στην ισπανική κουλτούρα, μάλιστα στα «δαιμονισμένα» πλάσματα του Φρανσίσκο Γκόγια, με την εμβληματική τους υποσημείωση: «ο ύπνος της λογικής γεννάει τέρατα». Αλλά και στην «τερατεία» (μείξη του ανθρώπινου με το ζωικό) του συγχρόνου μας Πάμπλο Πικάσσο. Τέκνα και οι δύο του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, κάτι που δεν τους εμπόδιζε, ωστόσο, να βλέπουν την αφώτιστη πλευρά.
Στον ίδιο δαιμονισμό θητεύουν οι συσπασμένες από οδύνη ανθρώπινες φιγούρες του «δικού μας», Ευρωπαίου Καρκαβίτσα. Τον είδε αυτόν το δαιμονισμό και τον έδωσε εύστοχα, πλαγιομετωπικά, σε νύκτιο κλίμα ενός φανταστικού «θιάσου σκιών» η σκηνοθεσία της Ρουμπίνης Μοσχωρίτη (χορογραφίες Άννας Απέργη). Η παράστασή της στο «Από Μηχανής Θέατρο», με βατήρα τη στέρεη διασκευή της Κικής Κουβαρά, με πρωτογενή υλικά το σώμα και τη φωνή των ηθοποιών, ενιαία υφολογικά, συμπαγής, με ρόλους «ακονισμένους», πέτυχε το σχεδόν ακατόρθωτο σήμερα: να αποκολλήσει το έργο από την τετριμμένη ετικέτα μιας αρραγούς και σίγουρης για τον εαυτό της «ηθογραφίας», απογειώνοντάς το στον ραγισμένο, αβέβαιο, κατοπτρικό χώρο - χρόνο ενός υπερβατικού ρεαλισμού, όπου τα πάντα είναι δυνατά.
Οι πέντε ηθοποιοί, ο Λεωνίδας Κακούρης -πρώτος μεταξύ ίσων-, η Κατερίνα Μπιλάλη, η Μαρία Καρακίτσου, ο Λευτέρης Παπακώστας και η Γιώτα Τσιότσκα, δίνουν αλληλοσυμπληρούμενοι, με γνώση και αίσθημα, μια εξαίσια συγχορδία ζωντανών ίσκιων, λειτουργώντας ως ένα αψεγάδιαστο αρμονικό, κουρδισμένο στο σωστό ονειρικό κλειδί, μουσικό «σύνολο δωματίου». Τα σκηνικά - κοστούμια της Δήμητρας Λιάκουρας «ομιλούντα», η θαυμαστή μουσική του Κώστα Νικολόπουλου «δένει» με τους πλάνητες, παραμιλούντες ίσκιους, το ίδιο οι «σκιώδεις» φωτισμοί του Παναγιώτη Λαμπή.
