Του Κώστα Αδάμ*
Τον τελευταίο μήνα ξεκίνησε να προβάλλεται στις κινηματογραφικές αίθουσες το Glass, η καινούργια ταινία του M. Night Shyamalan. Πρόκειται για μία ταινία υπερ-ηρώων που επιχειρεί μία πιο ρεαλιστική προσέγγιση στο σύμπαν των κόμικς. Αφορμή του συγκεκριμένου άρθρου είναι ένα από τα πιο κοινά χαρακτηριστικά που παρατηρεί κανείς σε τέτοιες αφηγήσεις, η απεικόνιση του Κακού. Βλέπουμε ότι ο κακός της ιστορίας έχει ένα πρόβλημα υγείας, το οποίο, εκτός από τα σημάδια που έχει αφήσει στην εμφάνισή του, έχει συμβάλει τα μέγιστα στην διαμόρφωση του κακόβουλου χαρακτήρα του. Πρόκειται ίσως για μία από τις πλέον γνώριμες αφηγηματικές φόρμες στον κινηματογράφο, διαχρονικά. Από τον Captain Hook στις περιπέτειες του Peter Pan μέχρι τον Ernst Stavro Blofeld, τον ορκισμένο εχθρό του James Bond, ή τον Dr Loveless από το Wild Wild West, είναι αρκετά εύκολο να διακρίνει κανείς ένα μοτίβο περιγραφής των υπερ-κακών χαρακτήρων. Που οφείλεται όμως αυτή η πρακτική; Υπάρχει σύνδεση της απεικόνισης των ατόμων με αναπηρία με την συμπεριφορά του συνόλου προς αυτά;
Το πρώτο ερώτημα απαντάται μερικώς, αν ανατρέξουμε στις αφηγηματικές πρακτικές του παρελθόντος. Σε αρκετές περιπτώσεις, η αναπηρία του χαρακτήρα λειτουργεί σαν ευθύς τρόπος διαχωρισμού του διαφορετικού ή/και του αφύσικου, δηλαδή σαν αρχέτυπο του Άλλου. Όταν, λοιπόν, το Άλλο γίνεται Κακό, η αναπηρία γίνεται το σύμβολο της ηθικής παρακμής του, μία απόδειξη της σαθρότητας του χαρακτήρα. Αυτό είναι ένα στερεότυπο που βοηθάει πολύ στη σκιαγράφηση των εχθρών του Καλού. Βέβαια, αυτό είναι το χειρότερο σενάριο αποτύπωσης ενός χαρακτήρα με αναπηρία. Υπάρχουν μερικές ακόμα προσεγγίσεις που συναντά κανείς, αν και είναι περιορισμένες. Αρκετά συχνά συναντάται ο «βοηθητικός» χαρακτήρας με αναπηρία, που βοηθάει στην εξέλιξη της πλοκής της ιστορίας, ή αυτός που επιτρέπει στον κύριο χαρακτήρα να εξελιχθεί, μαθαίνοντας να δέχεται την αναπηρία και τη διαφορετικότητα. Συνήθως στις περιπτώσεις των «βοηθητικών» χαρακτήρων γίνεται μια ευθεία ή πλάγια επίκληση στον οίκτο του αναγνώστη / θεατή. Το επίσης αξιοσημείωτο και στις τρεις αυτές αναπαραστάσεις στην περίπτωση της τηλεόρασης και του κινηματογράφου είναι ότι για αυτούς τους ρόλους - ΑμεΑ συνήθως χρησιμοποιούνται ηθοποιοί που δεν έχουν αναπηρία.
Για να απαντήσουμε το δεύτερο ερώτημα που αφορά στην επιρροή που ασκεί στο κοινωνικό σύνολο η απεικόνιση των ΑμεΑ μέσα από την τηλεόραση και τον κινηματογράφο, μπορεί να μας βοηθήσει μια υπόθεση της Rhonda S. Black (2004) όπου δύο άνθρωποι συζητούν για τον αυτισμό και τα χαρακτηριστικά του. Η κυρία Mary δεν γνωρίζει πολλά για τον αυτισμό, οπότε ο κύριος Bill της προβάλει το παράδειγμα του Dustin Hoffman στην ταινία Rainman. Σε αυτήν την περίπτωση, οι δύο άνθρωποι προσδιορίζουν μια αναπηρία και τα χαρακτηριστικά της βασιζόμενοι σε μία ταινία. Στην συνέχεια, η κυρία παρίσταται στην συνέλευση του συλλόγου γονέων και κηδεμόνων, όπου συζητείται η συμμετοχή στο σχολείο μαθητών με αυτισμό, και ψηφίζει κατά. Αυτή η απόφαση δεν προκύπτει από κακόβουλα κίνητρα, αλλά από την εμπειρία της κυρίας από μία και μόνο ταινία (που την έκανε να πιστεύει ότι τα άτομα με αυτισμό αντιδρούν επιθετικά σε αρκετά διεγερτικό περιβάλλον). Η διαμόρφωση της άποψης και εν συνεχεία της συμπεριφοράς ενός ανθρώπου με βάση μία ταινία δεν είναι ακραίο παράδειγμα που δεν συναντάμε στην πραγματικότητα. Το συμπέρασμα αυτό γίνεται ακόμα πιο ξεκάθαρο αν αναλογιστούμε το στίγμα των ψυχικών ασθενειών και πόσο αυτό ενισχύεται από ιστορίες μυθοπλασίας που αποδίδουν σαδιστικές και απάνθρωπες συμπεριφορές σε άτομα που πάσχουν από αυτές.
Τα τελευταία χρόνια, όμως, φαίνεται να υπάρχει μια διάθεση επαναπροσέγγισης της επικοινωνίας της αναπηρίας τουλάχιστον από παραγωγές του εξωτερικού. Έχουμε κάποια παραδείγματα από την Ευρώπη και την Αμερική όπως πχ το Breaking Bad, το Game of thrones και το Chiringuito de Pepe όπου χρησιμοποιούνται ηθοποιοί με αναπηρίες σε ρόλους με αναπηρίες, οι οποίες όμως δεν καθορίζουν την πλοκή του σεναρίου, ούτε είναι το κύριο γνώρισμα του χαρακτήρα που υποδύονται. Η ανταπόκριση του κόσμου σε αυτές τις περιπτώσεις ήταν εντυπωσιακή. Στην Ελλάδα, η αποτύπωση των ΑμεΑ στη σύγχρονη μυθοπλασία είναι σε εμβρυακό στάδιο. Μέχρι πρόσφατα υπήρχαν ελάχιστες απεικονίσεις ατόμων με αναπηρία, οι οποίες αποσκοπούσαν κυρίως στη δημιουργία συγκίνησης μέσω οίκτου ή στον εξευτελισμό για χάρη της κωμωδίας, ενώ δεν χρησιμοποιούνταν ηθοποιοί με αναπηρίες. Την αλλαγή αυτού του σκεπτικού επιχείρησαν κάποιες παράγωγες που όμως δεν προχώρησαν λόγω της οικονομικής κρίσης. Η ελληνική κοινωνία ακόμα και σήμερα έχει μια άβολη στάση απέναντι στα θέματα που αφορούν την αναπηρία. Υπάρχουν πολλά στοιχεία που συνηγορούν σε αυτό. Τα υψηλά ποσοστά ανεργίας των αναπήρων, οι προσβάσιμοι σε ΑμεΑ χώροι, καθώς και οι δομές των πόλεων που καλείται να κυκλοφορήσει ένας ανάπηρος, είναι μόνο μερικά. Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι συνυφασμένος με την αναπηρία, καθώς η αντίληψη της πλειονότητας του υπολοίπου κοινωνικού συνόλου βασίζεται σε στερεότυπα και διακατέχεται από μία «αγαθών προθέσεων» ανοχή, η οποία καταλήγει στην αποστασιοποίηση και τον αποκλεισμό. Το Glass τελειώνει με την ανακούφιση του κακού, όταν επιτυγχάνει τον στόχο του, από τη διαπίστωση ότι δεν γεννήθηκε όντας ένα λάθος της φύσης. Αυτό, όμως, δεν έπρεπε να είναι ποτέ το ερώτημα.
* Κοινωνιολόγος
Black, R. S. (2004). Feature films: Public perception of disability. In C. A. Bowman and P. T. Jaeger(Eds.), A Guide to High School Success for Students with Disabilities. US: Greenwood Press, pp. 36-41.
