Το «Αφέντης και δούλος» είναι ένα εκτεταμένο διήγημα του Τολστόι, γραμμένο σε μια πολύ κρίσιμη οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά περίοδο της Ρωσίας (1892). Ένας πλούσιος Ρώσος γαιοκτήμονας, ίσως ο ίδιος ο Τσίτσικοφ των «Νεκρών ψυχών» του Γκόγκολ, αψηφώντας τις άθλιες καιρικές, συνθήκες ταξιδεύει, νύχτα, με άμαξα στη γειτονική πόλη, με τη συνοδεία του δούλου του, για να μην χάσει μια μοναδική ευκαιρία μεγαλύτερου ακόμα πλουτισμού.
Όπως ο αναγνώστης του αφηγήματος μπορεί εύκολα να μαντέψει, γρήγορα θα χάσουν τον προσανατολισμό τους και θα παγιδευτούν στην άγρια χιονοθύελλα... Εκεί, λίγο πριν από το τέλος, θα αρχίσει για τους δύο ένα εσωτερικό ταξίδι αυτογνωσίας, μέχρι το «λιώσιμο» των εσωτερικών πάγων και τη συνάντηση δύο γυμνών ψυχών. Ο δούλος απαλλάσσεται από τα δεσμά του στο ίδιο μέτρο που ο αφέντης απαλλάσσεται από τα πλούτη του. Υπάρχει πάντοτε μια δύναμη πάνω από τον άνθρωπο. Το πώς την ονομάζουμε κάθε φορά, Φύση, Μοίρα, Θεό, ίσως να μην έχει τόση σημασία, ιδιαίτερα στις μέρες μας.
Είναι αυτό ακριβώς που θέλει να μας θυμίσει με το έργο και με τη ζωή του ο «αναρχικός του Θεού» (Γιουροντίβι στα παλαιά ρωσικά), κόμης Λέων Τολστόι: Ότι τα όρια της ελευθερίας -και της αλήθειας μας- είναι συγχρόνως παντού και πουθενά: σε έναν μη τόπο, στην αβυθομέτρητη καρδιά του ανθρώπου. Η απόφαση του αφέντη να θυσιάσει τη ζωή του για να ζήσει ο δούλος δεν υπαγορεύεται έξωθεν, δεν εντέλλεται άνωθεν, ούτε ερμηνεύεται άλλοθεν. Είναι, απλά, δική του.
Το διήγημα του Τολστόι ξεπερνάει τη φόρμα της τυπικής, διδακτικής χριστολογικής αφήγησης που καλλιέργησαν οι Ιησουίτες, για να φθάσει στο ύψος μιας ευαγγελικής παραβολής, απαλλαγμένης από τις εκάστοτε ερμηνείες των επίσημων ή όχι εκπρόσωπων της Εκκλησίας, που, κατά κανόνα, διαστρέφουν πλήρως το νόημά της. Οι ευαγγελικές παραβολές μιλούν κατ’ ευθείαν στην καρδιά του ανθρώπου, χωρίς ανάγκη ενδιάμεσων, μεσολαβητών. Πρόκειται, ίσως, επίσης για μια ενσυνείδητη απάντηση του Τολστόι στον κυνικό δαιμονισμό των «Νεκρών ψυχών» του Γκόγκολ.
Αυτό ακριβώς κάνει ο διασκευαστής και σκηνοθέτης Γιώργος Νανούρης στο «Νέο Θέατρο Κατερίνα Βασιλάκου». Σκηνοθετεί «με το χέρι στην καρδιά» για να μας μεταδώσει το σωτήριο μήνυμα άμεσα. Μόνο του μέλημα είναι να «ακούσει» το κείμενο, να ακροαστεί τον σφυγμό του και να το μεταγράψει σε γλώσσα σκηνική μοντέρνα και συγχρόνως οικεία (πάντα το αληθινά μοντέρνο είναι και οικείο), χωρίς να το αποξενώνει ή να το αποδομεί, όπως επιτάσσει, δυστυχώς, μια «μόδα» σήμερα.
«Τον παίρνει μαζί του» το συναρπαστικό κείμενο, το εμπιστεύεται ολοκληρωτικά, το σωματοποιεί και του δίνεται ολόψυχα. Φροντίζει μόνο να τοποθετεί σωστά τη θεατρική του «στίξη» -τις ανάσες του, όπου και όταν χρειάζεται. Και να το φορτίζει με προαίρεση, «εμφυσώντας» του πνεύμα εσώτερης ελευθερίας. Με κατάφαση στον άνθρωπο ως αξία καθολική, όχι ως απλό μέτρο αξίας των πραγμάτων. Επειδή μόνο έτσι γίνεται ο άνθρωπος ελεύθερος. Με το «παράλογο» και το «λογικό», το απόλυτο και το σχετικό, το αιώνιο και το πρόσκαιρο του κόσμου να βαδίζουν χέρι - χέρι χωρίς τίποτα να θεωρείται δεδομένο ή τίποτα να αποκλείεται.
Σε επίπεδο υποκριτικής ο Δημήτρης Λιγνάδης (Αφέντης) και ο Γιώργος Νανούρης (Δούλος) ξεπερνούν την ανάγκη «υπόκρισης», γίνονται αληθινοί. Έρχονται στιγμές που νιώθεις ότι δεν «παίζουν» μόνο, αλλά ζουν -και αντίστοιχα δίνουν στο παιχνίδι ζωή.
Εξυψώνουν σε ακέραια σύμβολα τους ρόλους για να μας μεταφέρουν σε έναν χώρο μεταθεατρικής εμπειρίας, όπου τα πάντα είναι πιθανά και τα πάντα «δύναται»: στον χώρο του Μύθου, όχι με την έννοια της ψευδούς αφήγησης, που έδωσε στον όρο η Δύση, αλλά εκείνη μιας υποδειγματικής ιστορίας που συνέβη, πράγματι, άχρονα, «κάποτε» και συμπυκνώνει την αλήθεια... Σαν μια «αφήγηση σφηνωμένη στα πλευρά μιας παράστασης που αιμορραγεί» θα έλεγε ο Μπαρτ...
Το εναρκτήριο εξομολογητικό αυτοσχόλιο του Δημήτρη Λιγνάδη είναι σπαρακτικό. Η μουσική του Λόλεκ «γράφει», τα σκηνικά και τα κοστούμια της Μαίρης Τσαγκάρη «ομιλούντα». Βραδιά θεατρικής μαγείας. Χριστός Ανέστη!
