Πριν από 200 χρόνια, το 1818, κάνει την επιτυχημένη εμφάνισή του στα εκδοτικά πράγματα της Αγγλίας το πρώτο σύγχρονο έργο επιστημονικής φαντασίας Φρανκενστάιν ή ο Σύγχρονος Προμηθέας της νεαρής Mary Wollstonecraft Godwin με το όνομα Mary Shelley, λόγω του γάμου της με τον ποιητή Percy Shelley. Η γοτθική νουβέλα της Shelley, παρότι εκτιμάται ως ένα από τα εξαιρετικά δείγματα του ρομαντισμού του πρώιμου 19ου αιώνα, θεωρείται σήμερα αναπόσπαστο κομμάτι της ποπ κουλτούρας εξαιτίας της διαρκούς επανέκδοσής της και της μεταφοράς της από τον κινηματογράφο και το θέατρο ή της αναπαραγωγής της σε κόμικς.
Κόρη της σπουδαίας και ασυμβίβαστης -με τα ήθη του καιρού της- φιλοσόφου και προάγγελου του φεμινισμού Mary Wollstonecraft και του πολιτικού φιλόσοφου και σπουδαίου εκδότη William Godwin, η Shelley, παρά τον πρόωρο θάνατο της μητέρας της (λίγο καιρό μετά τη γέννησή της), μεγάλωσε σε ένα πολύ καλά ενημερωμένο περιβάλλον σχετικά με την ευρωπαϊκή γραμματολογία, τα ρεύματα της Φυσικής Φιλοσοφίας, την αναδυόμενη «βιομηχανική επανάσταση», τις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις. Σύμφωνα με μελέτες, ο Φρανκενστάιν γράφεται με αφορμή το φαινόμενο του θανάτου, εξαιτίας της δραματικής έλλειψης που ένιωθε η νεαρή συγγραφέας από την απώλεια της μητέρας της ή των παιδιών που αργότερα η ίδια απέβαλε. Γράφεται, επίσης, επιθυμώντας να καταδείξει τις καταστροφικές συνέπειες της αλαζονείας και του υπέρμετρου ναρκισσισμού. Οι ψυχολογικές και φιλοσοφικές ερμηνείες για το πολύπλευρο έργο της Shelley είναι πολλές και ενδιαφέρουσες. Ωστόσο, στην παρούσα σύντομη αναφορά μας θα σταθούμε στα πρώιμα επιστημονικά δείγματα που φαίνεται να επηρέασαν τη συγγραφή του μυθιστορήματος. Οι γνώσεις και το θερμό ενδιαφέρον της Shelley για την περιρρέουσα ατμόσφαιρα των μεγάλων υποσχέσεων της πρώιμης σύγχρονης επιστήμης είναι εμφανή. Η συγγραφέας μολονότι είναι γοητευμένη από τις επιστημονικές έρευνες δεν διστάζει να θέσει ηθικά ερωτήματα. Η εξουσιαστική σχέση μεταξύ του δημιουργού και του δημιουργήματος, η προκαθορισμένη μοναχική πορεία και ο οργισμένος θρήνος από την αυτοθέαση του πλάσματος, το οποίο -παρά τις αγαθές στην αρχή προθέσεις του- δεν γίνεται αποδεκτό λόγω της διαφορετικότητάς του, η αυτονόμησή του και εντέλει η επιλογή του να εκδικηθεί τον δημιουργό του, για να φθάσει αργότερα στον τελικό αναστοχασμό του, προκαλούν προβληματισμούς στον αναγνώστη. Η συγγραφέας διαβλέπει την αναγκαιότητα της ύπαρξης ηθικών ορίων του δημιουργού σε μια εποχή που τα θέματα αναφορικά με την ψυχή και τον θεό, καθώς και τι ξεχωρίζει την έμψυχη από την άψυχη ύλη, συζητούνταν με ένταση στους διανοητικούς κύκλους. Τα κυρίαρχα γνωσιοθεωρητικά ρεύματα και η διαπλοκή τόσο ετερόκλητων καθορισμών για την υφή της πραγματικότητας απαιτούσαν κατά κάποιον τρόπο από τη φιλοσοφία να αποφανθεί για τη θρησκεία.
Ο Βίκτωρ Φρανκενστάιν, νέος και φιλόδοξος χημικός, δημιουργεί ένα γκροτέσκο και αόριστα ανθρώπινο πλάσμα από τα μέλη πτωμάτων. Σύντομα, όμως, χάνει τον έλεγχο της δημιουργίας του και το χάος ακολουθεί. Το προφίλ του «τρελού επιστήμονα» χτίζεται από τη Shelley με εξαιρετική δεξιοτεχνία. Εξάλλου, η μικρή σοφίτα-εργαστήριο, οι τοξικοί ατμοί, οι αναθυμιάσεις και οι γυμνές φλόγες δεν είναι ένας υγιής συνδυασμός για τον Βίκτωρα, που εργάζεται σε μια εποχή κατά την οποία οι συνθήκες βελτιωμένης διατήρησης των πτωμάτων ακόμα ανιχνεύονται, με διάφορα ευτράπελα να συμβαίνουν στα πανεπιστήμια. Ο Βίκτωρ σπουδάζει χημικός στο Πανεπιστήμιο Ingolstadt. Παρά το γνωστικό του αντικείμενο όφειλε, όπως επέβαλε το εκπαιδευτικό κλίμα της εποχής, να γνωρίζει σχετικά με όλα τα φάσματα της Φυσικής Φιλοσοφίας, χωρίς να εξαιρούνται τα μαθηματικά. Η προσοχή του στρέφεται με ζήλο στον σπινθήρα της ζωής, φιλοδοξώντας να πρωτοπορήσει ως προς την εξήγησή του. Επιθυμεί, όπως μας ομολογεί, να διερευνήσει άγνωστες δυνάμεις, ξεδιπλώνοντας στον κόσμο τα μυστικά της Δημιουργίας. Μελετά τη δομή της ανθρώπινης ανατομίας, τη φυσιολογία και τα στάδια της αποσύνθεσης του σώματος. Η μεθοδική έρευνα της ύλης για τον ήρωά μας μπορεί να κάνει θαύματα, αποκτώντας στην πορεία της την εξουσία που της αρμόζει. Ο Βίκτωρ βλέπει τον εαυτό του ως θεό.
Η Shelley οραματίζεται την πρώτη άφιξη εξερευνητή στον βόρειο πόλο –στόχος που επετεύχθη περίπου έναν αιώνα αργότερα. Όταν ο Βίκτωρ μιλάει για τη "θαυμαστή δύναμη της βελόνας", κάνει λόγο για τον μυστηριώδη μαγνητισμό. Οι δεσμοί μαγνητισμού και ηλεκτρισμού αποτελούσαν ένα σημαντικό ερευνητικό πεδίο της περιόδου.
Τους δύο προηγούμενους αιώνες, οι ιδιότητες και οι ενώσεις των αερίων, η έκλυση της θερμότητας, η μελέτη της ακτινοβολίας του φωτός και του κεραυνού, ο μαγνητισμός, οι νευτώνειοι νόμοι και οι αναπτυσσόμενες χημικές ανακαλύψεις έχουν σταδιακά αποκτήσει τον δυναμικό ερευνητικό χαρακτήρα τους. Το ενδιαφέρον για το φλογιστό και τη διαδικασία της καύσης με τη σχετική αντιπαράθεση μεταξύ των Lavoisier, Macquer και Priestley, τον ηλεκτρισμό, την εξελικτική πορεία και την καταγωγή των όντων (συνιστώσες της μετέπειτα θεωρίας του Δαρβίνου), τα χημικά πειράματα και τις μηχανικές ανακαλύψεις μεταφέρεται με μεγαλύτερη ορμή στον 19ο αιώνα. Λίγες δεκαετίες πριν από τη συγγραφή του βιβλίου, ο Allesandro Volta πυροδοτούσε αέρια με ηλεκτρικούς σπινθήρες και κατασκεύασε ένα είδος πρώιμης μπαταρίας. Το 1780, ο Luigi Galvani ισχυρίστηκε ότι ανακάλυψε μια νέα μορφή ηλεκτρισμού, τον ονομαζόμενο «ζωικό ηλεκτρισμό» με βάση τις ηλεκτρικές κρούσεις στα νεύρα των νεκρών βατράχων, οι οποίες προκαλούν μυϊκούς σπασμούς. Ο Giovanni Aldini πειραματίστηκε με το σώμα ενός νεκρού φυλακισμένου στο Λονδίνο το 1803. Οι ηλεκτρικές θεραπείες ήδη λάμβαναν χώρα στο Λονδίνο στα χρόνια της Shelley και οι προαναφερθέντες πειραματισμοί καθιστούσαν αληθοφανή και άξια έρευνας την περίπτωση που η ηλεκτρική ενέργεια θα αποτελούσε επαρκή συνθήκη για την ανάσταση των νεκρών.
Ο χημικός Humphry Davy πρότεινε ότι η δύναμη της ζωής κατέχει χημικά χαρακτηριστικά και είναι παρόμοια με τη θερμότητα ή την ηλεκτρική ενέργεια. Οι δημόσιες παρουσιάσεις του Davy στο Royal Institution του Λονδίνου ήταν μια δημοφιλής ψυχαγωγία και η Shelley παρακολουθούσε συστηματικά τις διαλέξεις με τον πατέρα της Godwin. Οι βιογράφοι της μάλιστα σημειώνουν πως η Shelley, όπως κατέγραψε η ίδια στο ημερολόγιό της, ταυτόχρονα με τη συγγραφή του βιβλίου προσπαθούσε να κατανοήσει τις αναλύσεις της χημικής φιλοσοφίας του Davy. Τον ίδιο καιρό, ο καθηγητής John Abernethy προέβαλλε έναν υλιστικό απολογισμό του φαινομένου της ζωής, ενώ ο μαθητής του William Lawrence ήταν υποστηρικτής μιας μορφής «βιταλισμού», άρρηκτα συνδεδεμένου με τον ηλεκτρισμό. Παράλληλα, η εμφάνιση της ζωντανής από τη νεκρή ύλη και οι νόμοι της οργανικής ζωής αποτελούσαν φλέγοντα ζητήματα και απασχολούσαν πολύ τον Edward Darwin, παππού του Charles. Ο ίδιος και ο Davy υπήρξαν στενοί φίλοι του Godwin.
Οι αναζητήσεις και οι πειραματισμοί -που αργότερα ονομάστηκαν επιστήμη- ενεργοποίησαν τη συγγραφή ενός διάσημου βιβλίου, το οποίο αναμφισβήτητα διαθέτει πολλαπλές αναγνώσεις συμπυκνωμένων νοημάτων, προσφέροντας παράλληλα μια καλή αφορμή να ταξιδέψει κανείς στα τεκταινόμενα και τις διεργασίες των εργαστηρίων της εποχής.
Έφη Ασημακοπούλου
Υποψήφια Διδάκτωρ στην Ιστορία και Φιλοσοφία των Επιστημών, ΕΚΠΑ
