Παναγιώτης Χηνάς*
Το Πρότυπο Ειδικό Δημοτικό Σχολείο ΜΔΔΕ Καισαριανής «Ρόζα Ιμβριώτη» ιδρύθηκε το 1937 (με τον ΑΝ 453/1937 και μετονομάστηκε Πρότυπο με τον ΑΝ 949/1948) μετά από πρωτοβουλία της εμπνευσμένης παιδαγωγού Ρόζας Ιμβριώτη (1898-1977) της οποίας σήμερα προς τιμή φέρει το όνομα της.
Είναι ένα σχολείο που στις κεντρικές υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας το 1989, όταν άρχισα να εργάζομαι σε αυτό, το ονόμαζαν η «Μητρόπολη της Ειδικής Αγωγής».
Ιστορικά είναι το πρώτο ελληνικό δημόσιο σχολείο Ειδικής Αγωγής αλλά και από τα πρώτα στον βαλκανικό χώρο εξειδικευμένο στις ανάγκες μαθητών με νοητική αναπηρία και αποκλεισμένων από το σχολείο.
Το βασικό ζητούμενο, με βάση τον ιδρυτικό νόμο 453/1937, είναι η εκπαίδευση των παιδιών που δεν έχουν «κανονική αντίδραση» στα ερεθίσματα που παρέχονται «υπό του συνήθους εκπαιδευτικού και παιδαγωγικού περιβάλλοντος» στο σχολείο.
Στο σύντομο αυτό σημείωμα αφιερωμένο στη Ρόζα Ιμβριώτη (1898-1977) θα σκιαγραφήσουμε την πορεία του σχολείου στα σχεδόν 80 χρόνια από την ίδρυση του και θα αναφερθούμε στους παράγοντες που στην πορεία καθόρισαν το πρακτικό περιεχόμενο του «προτύπου» και τους μαθητές που εκάστοτε εξυπηρετούσε το σχολείο.
Στόχος είναι να αναδείξουμε ιστορικά ποια διλήμματα μας κληρονομεί το Πρότυπο Ειδικό Σχολείο στην εκπαίδευση των μαθητών με αναπηρία και πώς η Ρόζα πρωτοποριακά έδωσε λύση που και σήμερα συνεχίζει να αποτελεί πρότυπο.
Εποχή Θεραπευτικής
Παιδαγωγικής (Heilpädagogik )
Η Ρόζα Ιμβριώτη οργάνωσε το Ειδικό Σχολείο και το διεύθυνε από το 1937 μέχρι τις 21 Νοεμβρίου 1946 που τέθηκε σε διαθεσιμότητα για πολιτικούς λόγους, στο πλαίσιο του εμφυλίου πολέμου 1946-1949.
Από την αρχή τοποθετεί το έργο της στο πλαίσιο της «Θεραπευτικής Παιδαγωγικής»(1939 σελ.7).Όμως δεν την προσεγγίζει, όπως στη Γερμανία, ως κλάδο της κοινωνικής εργασίας σε εξωσχολικά πεδία δράσης ούτε στο πλαίσιο ιατρικών υπηρεσιών.
Εμπλουτίζει την προσέγγιση της με παιδαγωγικές αντιλήψεις για τη «μεταρρυθμιστική παιδαγωγική», τη «παιδοκεντρική παιδαγωγική», το «λαϊκό σχολείο», το «σχολείο εργασίας» και το «νέο σχολείο» και με βάση τις γνώσεις της στην ψυχολογία και τα παιδαγωγικά αναπτύσσει στο δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα ένα πρότυπο άλλου σχολείου στο οποίο επίκεντρο αντί για το δάσκαλος τοποθετείται το παιδί.
Αναγνωρίζει ότι είναι απαραίτητο ο δάσκαλος να έχει δίπλα του άλλους ειδικούς για δραστηριότητες και ρόλους που απαιτούν ειδικές «γνώσεις για να είναι ό,τι πρέπει» (σελ. 122) και ό,τι χρειάζεται η βοήθεια των υπηρεσιών υγείας, που εκείνη την εποχή αναπτύσσονταν. Αλλά επισημαίνει στην περιγραφή των δυσκολιών του παιδιού «να μην ανακατεύουμε αιτιολογίες, πράγμα που ανήκει στη ψυχιατρική και τη ψυχοπαθολογία»(σελ. 33) και πολλές φορές στο κείμενο της τονίζει ότι «κοντά σε αυτό χρειάζεται να προστεθεί και μια εμπεριστατωμένη παιδαγωγική μελέτη» και να αναπτυχθεί η ικανότητα παιδαγωγικών παρατηρήσεων που είναι οι μόνες και χρήσιμες και πολύτιμες για τον παιδαγωγικό χειρισμό.
Για την Ρόζα το «ειδικό σχολείο» δεν είναι «ειδικό» επειδή έχει ξεχωριστό χώρο ή ένα ειδικό πρόγραμμα με βάση την κατηγορία πχ της διάγνωσης αλλά ένα «ειδικό κοίτασμα» του παιδιού. Επίσης αυτό το σχολείο, από επιλογή, δεν έχει σκοπό «βοηθητικό» στο παιδί «για να κερδίσει πίσω την τάξη του στο σύνηθες σχολείο» (σελ.79).
Για αυτό συγκρότησε την πρώτη διεπιστημονική ομάδα (παιδαγωγοί, επισκέπτης ιατρός, επισκέπτρια-κοινωνική λειτουργός) και οργάνωσε εβδομαδιαία σεμινάρια επιμόρφωσης στο νέο έργο του διδακτικού προσωπικού του σχολείου (που όπως ανέφερε η Πιστικίδου διαρκούσαν μέχρι αργά το βράδυ).
Η επιλογή των νέων μαθητών έγινε μέσα από τα σχολεία της κοινότητας στην Καισαριανή, μετά από ενημέρωση του προσωπικού τους, συμπλήρωση ερωτηματολογίου από τους δασκάλους και με εξέταση από τριμελή επιτροπή (ιατρική, παιδαγωγική και ψυχολογική από την Ιμβριώτη στο γραφείο του διευθυντή του σχολείου του μαθητή με την κλίματα Binet - Simon Terman για ψυχολογική παιδαγωγική εξέταση».
Οι νέες παιδαγωγικές και ψυχολογικές αντιλήψεις του νέου σχολείου αποτυπώθηκαν στο κτήριο (που κτίσθηκε κατά την Πιστικίδου με προσωπική καθημερινή επίβλεψη της Ιμβριώτη) και στην διοίκηση και το πρόγραμμα του.
Στο κτήριο, δίπλα από το γραφείο του διευθυντή του σχολείου, οργάνωσε ειδικό χώρο για την ιατρική και ψυχολογική εξέταση. Οι τάξεις είχαν η κάθε μια ελεύθερη πρόσβαση στη φύση και στον ανθόκηπο της που έχει μπροστά στην είσοδο της. Η εσωτερική διαρρύθμιση της τάξης σε παιδότοπο, του σχολείου, του προγράμματος ήταν με βάση το σχολείο εργασίας και όχι απλά διδασκαλίας.
Ιδρυματική Θεραπευτική Παιδαγωγική.
Μετά την αποπομπή της Ιμβριώτη ορίστηκε διευθύντρια η Σταυρούλα Μαρκέτου (Σεπτέμβριο 1947) που ήταν καθηγήτρια παιδαγωγικών της Παιδαγωγικής ακαδημίας Θεσσαλονίκης και είχε σπουδές στη Βιέννη στην θεραπευτική παιδαγωγική. Συγχρόνως άρχισαν οι διώξεις των μελών του προσωπικού (αποσπάσεις, μεταθέσεις, για το δημόσιο συμφέρον, πειθαρχικά, κλπ)και αμφισβήτηση τους για ειδίκευση στο έργο του σχολείου.
Οι νέες αντιλήψεις και η ουσία των διαφορών φαίνονται από τα εξής:
Η επιλογή των μαθητών γίνεται μετά από εξέταση μόνο από την Διευθύντρια και προέρχονται περισσότερο από το πανελλήνιο, ακόμη και το Κογκό, με παραπομπές των κοινωνικών υπηρεσιών, της Βασιλικής Προνοίας, των Δήμωνή αιτήματα των γονέων που πρόβαλλαν τον αντικομουνιστικό ρόλο τους για να επιλεγεί το παιδί τους και με προϋπόθεση το παιδί τους να ενταχθεί από το ΠΙΚΠΑ σε θετή οικογένεια στη γειτονιά του σχολείου.
Με επιστολή 4/4/1953 αναφέρει το σχολείο ως «Ίδρυμα Θεραπευτικής Παιδαγωγικής». Γενικά ο τίτλος του σχολείου παύει να αναφέρεται πάντα ως Πρότυπο Ειδικό Σχολείο και τονίζεται το «ανωμάλων» και φιλανθρωπικό.
Χώρισε το σχολείο σε δυο, ένα θηλέων το πρωί και ένα αρρένων το απόγευμα. Ενέργεια που τελικά δεν εγκρίθηκε από το Υπουργείο.
Έστησε καραβοπαράγκα για να έχουν «ένα θάλαμο όπως απομονώνουμε τα προσβαλλόμενα τυχόν εξ επιληπτικής κρίσεως παιδιά». Για αυτό διαφώνησε η Βακαρέλλη- Καλαντζή με συνέπια να την καταγγείλει στο Υπηρεσιακό. Επίσης την κατάγγειλε διότι της έδωσε εντολή να αναλάβει τη διδασκαλία της χειροτεχνίας των θηλέων όμως αρνήθηκε και «ισχυρίσθη ότι μάθημα χειροτεχνίας δεν είναι δυνατόν να γίνει παρά του μη διδάσκοντος και ανάγνωση».
Με επιστολή 19/1/55 στο Δήμο Καισαριανής ζήτησε να διορίσει δυο παιδονόμους στο Δήμο για καταπολέμηση της παιδικής εγκληματικότητας «παρακολουθούντες τα παιδιά κατά τας εξωσχολικάς ώρας».
Εποχή ειδικής αγωγής
(special education)
Ο επόμενος Διευθυντής ήταν ο Ρεβελιώτης με σπουδές ειδικής αγωγής στις ΗΠΑ . Οι αντιλήψεις και οι πρακτικές διασυνδέονται με τις Αμερικάνικες εξελίξεις στην ειδική αγωγή. Ενδυναμώνεται ο στόχος ειδικής αγωγής /αποκατάστασης των δυνατοτήτων του παιδιού και στο πρόγραμμα επικρατεί το μαθησιακό με βάση το πρόγραμμα του συνήθους σχολείου.
Οι μαθητές εξετάζονται με το «τεστ πνευματικής ωριμότητας, μάλλον έχουν υψηλό νοητικό δυναμικό, προήρχοντο κατά το πλείστο από τροφίμων του Δημοτικού Βρεφοκομείου Αθηνών, ΠΙΚΠΑ και του Βασιλικό ιδρύματος και από οικογένειες της πρωτεύουσας. Οι μαθητές από την Καισαριανή μειώνονται.
Όμως ορισμένα στοιχεία του αρχικού προτύπου π.χ. επιμορφωτικά μαθήματα στο προσωπικό, σχολείο εργασίας, ενιαία συγκεντρωτική διδασκαλία και οργάνωση του φακέλου του μαθητή (με ευθύνη του Κ. Καλαντζή που επανήλθε στο σχολείο).
Το 1962 έγιναν επισκευές στο κτήριο χωρίς να αλλάξει η όλη αρχιτεκτονική οργάνωση του χώρου και ισοπέδωση του σχολικού γηπέδου από κατάλοιπα δαπέδων σκηνών των Άγγλων που το 1945 μετέτρεψαν το σχολείο σε στρατιωτικές φυλακές. Επίσης έγινε ίδρυση παιδικής χαράς, σχολικού κήπου 250 τμ και αγροκηπίου 750 τμ με φυτά αντίστοιχα στο πρόγραμμα στις τάξεις.
Ειδικό γνωσιοκεντρικό σχολείο
Με την ψήφιση των νόμων της ειδικής αγωγής τυπικά μετατράπηκε σε «βοηθητικό» σχολείο με νομοθετημένο στόχο την «ένταξη και επανένταξη»( Ν. 1143/1981, Ν. 1566/1985, …) στο κοινό σχολείο (παρόλο που ποτέ δεν οργανώθηκε συστηματικά).
Ο τάξεις άρχισαν όλο και περισσότερο να έχουν οργάνωση συνήθους σχολείου με ιδιαιτερότητα τα ειδικά παιδαγωγικά βοηθήματα, το λιγότερο διδακτικό ωράριο και τις μειωμένες προσδοκίες και τον αργό ρυθμό.
Οι μαθητές μέχρι το 2000 ήταν βασικά μαθητές που σήμερα φοιτούν σε τμήματα ένταξης στο κοινό σχολείο. Ενώ άρχισε να αλλάζει η σύνθεση μετά την ψήφιση του 2817/2000.
Το βασικό ζητούμενο ήταν η προσαρμογή του μαθητή στο πρόγραμμα του δασκάλου και όχι η προσαρμογή του παιδαγωγικού έργου στις ανάγκες του μαθητή. Αυτή η τάση άρχισε να μειώνεται ιδίως μετά το 2000 με την αύξηση των μαθητών με αυτισμό, την ειδίκευση του προσωπικού και την στελέχωση από τις ειδικότητες.
Όμως στο πλαίσιο του γνωσιοκεντρικού σχολείου όλα τα ζητήματα υπερισχύει να ρυθμίζονται μάλλον «δασκαλοκεντρικά» και η οργάνωση του χώρου και του κτηρίου άρχισε να αλλάζει με βάση το σύνηθες σχολείο, να μειώνεται ο χώρος του με κατάληψη από φορείς του Δήμου και να ενισχύεται η απομόνωση από την κοινότητα και το φυσικό περιβάλλον.
Τριπλός ρόλος.
Το πρότυπο ειδικό σχολείο συνέχισε να ασκεί διαχρονικά τον βασικό στόχο της ίδρυσης του, να αποτελεί πρότυπο για τη ανάπτυξη της ειδικής αγωγής στην Ελλάδα, παρά τους πολιτικούς, κοινωνικούς και παιδαγωγικούς παράγοντες που επηρέασαν τον τρόπο εφαρμογής του και παρά την προσπάθεια να εξαλειφθεί το έργο της Ιμβριώτη (πχ έκαψαν τα πρακτικά των επιμορφωτικών συνεδριάσεων).
Έδειξε ότι παιδιά που θεωρούνται ανεκπαίδευτα μπορούν να εκπαιδευτούν. Στη συνέχεια συνεργάτες της (Κ. Καλαντζής, Πιστικίδου …) ίδρυσαν το Στουπάθειο και με παρόμοιο τρόπο έδειξαν τη δυνατότητα εκπαίδευσης των παιδιών με σύνδρομα που θεωρούνταν ασυλικά.
Σε όλη την πορεία του μέχρι σήμερα συνέχισε να καλύπτει τριών ειδών ανάγκες: ανάγκες μαθητών, ανάγκες εκπαίδευσης προσωπικού ειδικής αγωγής, ανάγκες πειραματισμού και κοινωνικού παραδειγματισμού για το τι χρειάζεται στην ειδική αγωγή(οργανωμένα παιδοκεντρικά και επιστημονικές αρχές).
Το πρωτοποριακό έργο και πώς μπορεί να μας βοηθήσει σήμερα διαφωτίζεται αν λάβουμε υπόψη ότι διεθνώς η αναγνώριση και αποδοχή ότι όλα τα παιδιά εκπαιδεύονται είναι πρόσφατη και η εκπαίδευση τους χωρίς διάκριση και βάσει των ίσων ευκαιριών επιβλήθηκε διεθνώς ως ανθρώπινο δικαίωμα με την Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία (ΟΗΕ 2006).
*σχολικός ψυχολόγος
