ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΒΟΥΛΓΑΡΗ*
«Η διαλεκτική φανερώνει τη διαδικασία που το είναι καθ’ εαυτό της φυσικής ύπαρξης (το είναι της εργατικής τάξης καθ’ αυτήν στη μαρξική διάλεκτο), γίνεται είναι δι’ εαυτόν (η τάξη για τον εαυτό της), δηλαδή υποκείμενο με αυτοσυνείδηση. Παραφράζοντας την περίφημη θέση για τον Φώυερμπαχ θα λέγαμε ότι αυτοί που έχουν ολοκληρωμένη αυτοσυνείδηση, δηλαδή τη γνώση του πραγματικού, δεν είναι πια φιλόσοφοι αλλά σοφοί. [...] Όταν, όμως, μια εποχή έχει συλληφθεί από τη συνείδηση, από την πρωτοπορία της ανθρωπότητας, έχει φθάσει στο τέλος της. Η πρωτοπορία δεν είναι κάποιος προφήτης αλλά εκείνοι που γνωρίζουν το τέλος μιας εποχής, γνωρίζουν το αρνητικό, τα σκουπίδια που πρέπει ν’ απομακρυνθούν» (Γιώργος Μερτίκας, στο εναρκτήριο κείμενο αυτού του αφιερώματος, 5/11/2017).
Σε κάθε εποχή, η ουτοπία μάς δείχνει μέχρι πού μπορούμε να σκεφτούμε. Για το ρώσικο προλεταριάτο, το πολιτικό υποκείμενο, ήταν η λαϊκή εξουσία αυτό το έσχατο και θολό σημείο τερματισμού. Πλέον, όμως, το καλλιτεχνικό και πολιτικό υποκείμενο πέθανε, και μάλιστα με τρόπο μακάβριο: βλέποντας τα μέλη του να αποσαθρώνονται σταδιακά, καθώς η εξουσία στην οποία αντιστεκόταν έπαυε να είναι κεντρική. Για να αναζητήσουμε την δική μας ουτοπία, το δικό μας ιδανικό ιδεολογικό θάνατο μέσα στην ψευδαίσθηση μιας αενάως ανανεούμενης ιδεολογίας, θα πρέπει να εξακριβώσουμε την δομή της σύγχρονης εξουσίας.
Η έννοια της Διακυβέρνησης είναι μια ιδεολογική κατασκευή του νεοφιλελευθερισμού, και αποτελεί καταστατικό στοιχείο της ύπαρξής του. Ο όρος εμφανίστηκε για πρώτη φορά στα τέλη της δεκαετίας του 1980, με τη μορφή της «εταιρικής διακυβέρνησης», σε μια σειρά μελετών της Παγκόσμιας Τράπεζας. Η εταιρική διακυβέρνηση αναφερόταν στη σχέση διοικούντων και εμπλεκόμενων φορέων στη διοίκηση ενός οργανισμού.
Την δεκαετία του 1990, ξεκινά η απόπειρα απόσπασης της Διακυβέρνησης από τα χρηματοπιστωτικά συμφραζόμενα, με σκοπό την ανάδειξή της σε κεντρική πολιτική έννοια. Οι συγγραφείς που επιχείρησαν αυτή την απόπειρα δεν ήταν αβοήθητοι, αφού τα περισσότερα έργα τους έσπευσε να εκδώσει ένας εκ των βασικών συντελεστών του νεοφιλελευθερισμού, η UNESCO.
Στην πλειοψηφία των έργων, αρχικά συναντούμε προσπάθειες ορισμού της Διακυβέρνησης:
- «Η Διακυβέρνηση αναφέρεται στην ανάπτυξη τρόπων του εξουσιάζειν [governing] στους οποίους τα σύνορα μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα γίνονται θολά. Η ουσία της Διακυβέρνησης είναι η επικέντρωσή της σε διοικητικούς μηχανισμούς, οι οποίοι δεν αναζητούν καταφύγιο στην ισχύ και τις κυρώσεις της εξουσίας» (Stoker, 2002).
- «Αφορά αυτό που κάποιοι αποκαλούν νέο δημόσιο management» (Hood, 1991)
- «[Η Διακυβέρνηση] είναι μια κωδικοποιημένη ονομασία [code], που σημαίνει 'λιγότερη εξουσία [government]'» (Stoker, 2002).
Η οπτική της Διακυβέρνησης «στρέφει την προσοχή μας στην αλλαγή της ευθύνης [λήψης αποφάσεων], στην οπισθοχώρηση του κράτους και στο ενδιαφέρον να μεταφερθούν ευθύνες [της εξουσίας] στους τομείς της ιδιωτικής και της εθελοντικής πρωτοβουλίας» (Stoker, 2002).
Στη συνέχεια, περιγράφεται η προσδοκώμενη δομή της Διακυβέρνησης ως εξουσίας:
- «Στη Διακυβέρνηση, η καλύτερη επικουρική ενέργεια είναι η δημιουργία αυτοδιοικούμενων [self-governing] δικτύων. [...] Αυτά τα δίκτυα Διακυβέρνησης, ωστόσο, αναμιγνύονται όχι απλώς στον επηρεασμό της ασκούμενης πολιτικής, αλλά στον προσεταιρισμό της διαδικασίας του εξουσιάζειν [business of government]» (Stoker, 2002).
- «Στην [σύγχρονη] αστική πολιτική, το ενδιαφέρον εστιάζεται στην δημιουργία κυκλωμάτων [regimes], συνήθως αποτελούμενων από παράγοντες των [διαφόρων] ελίτ που προέρχονται από τον δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα» (Stoker, 1995).
- «Το κύκλωμα [regime], όμως, δημιουργείται σαν μια ανεπίσημη βάση για συντονισμό, χωρίς μια πλήρη δομή διοίκησης [command]. Παράγοντες και θεσμοί κερδίζουν την ικανότητα να δρουν αξιοποιώντας τους πόρους, τις ικανότητες και τα οράματά τους σε έναν μακροπρόθεσμο συνασπισμό δυνάμεων: ένα κύκλωμα - καθεστώς [regime]. Αν επιτύχουν, κατοχυρώνουν εγκαίρως τον ρόλο του ηγέτη στην κοινότητά τους και εγκαθιστούν για τους εαυτούς τους ένα σχεδόν μονοπώλιο λήψης αποφάσεων για τις καίριες αποφάσεις που καλείται να λάβει η τοπική κοινωνία [locality]» (Stoker, 2002).
- «Τα διεθνή κυκλώματα [regimes] είναι συστήματα κανόνων και ρόλων που συμφωνούνται από κράτη για να καθορίσουν την συμπεριφορά τους σε συγκεκριμένα πολιτικά συμφραζόμενα ή θεματικές περιοχές» (Rittberger, 1995).
- «Τα κυκλώματα [regimes] σχηματίζονται για να επιβάλουν νόμο και τάξη χωρίς να καταφεύγουν στην καθολική ισχύ [authority] μιας υπερεθνικής εξουσίας [government]. Εν συντομία, τα κυκλώματα [regimes] είναι μια απάντηση στην πρόκληση του εξουσιάζειν χωρίς εξουσία [governing without government]» (Mayer, Rittberger, Zürn, 1995).
Στα παραπάνω αποσπάσματα μεταφράσαμε την λέξη regime [καθεστώς, σύστημα, κύκλωμα] ως «καθεστώς» ή «κύκλωμα». Με βάση την λογική των παραπάνω (νεοφιλελεύθερων) συγγραφέων, θα έπρεπε να μεταφράζουμε την λέξη regime ως «σύστημα», όμως κάτι τέτοιο θα ήταν παραπλανητικό. Η λέξη «σύστημα», ως διαφορετική απόδοση της λέξης «καθεστώς», δίνει μια πιο φυσική χροιά στο status quo, σαν να ήταν φυσικό σύστημα. Αντίθετα, η λέξη «κύκλωμα», λόγω της προέλευσής της από την μηχανική, περιγράφει καλύτερα την έννοια της καθεστηκυίας τάξης ως κατασκευής.
Η Διακυβέρνηση βρήκε την τελική της μορφή σε διάφορες «ανεξάρτητες αρχές». Τρία παραδείγματα Διακυβέρνησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσω «ανεξάρτητων αρχών», είναι η οικονομία (ΔΝΤ, Eurogroup, Οίκοι Αξιολόγησης), ο αθλητισμός (ποδόσφαιρο: FIFA, UEFA, ΕΠΟ), και η τριτοβάθμια εκπαίδευση (ΟΟΣΑ, EUA, ΑΔΙΠ).
Και στις τρεις περιπτώσεις, μια «ανεξάρτητη αρχή» παγκόσμιας εμβέλειας (ΔΝΤ, FIFA, ΟΟΣΑ) χαράσσει κατευθυντήριες γραμμές, και ένας διακρατικός θεσμός ή μια «ανεξάρτητη αρχή» ευρωπαϊκής εμβέλειας τις υιοθετεί με ελάχιστες τροποποιήσεις. Έπειτα, μια τρίτη «ανεξάρτητη αρχή» εγχώριας εμβέλειας διενεργεί την λεγόμενη «εξωτερική αξιολόγηση» και καταθέτει προτάσεις (ΑΔΙΠ), ή ένας διεθνής Οίκος Αξιολόγησης συντάσσει μια έκθεση αποκλειστικά για μια χώρα. Επίσης, το ΔΝΤ, η FIFA και ο ΟΟΣΑ συνεργάζονται με την UNESCO, συντάσσοντας μέχρι και κοινές εκθέσεις με αυτήν.
Η Διακυβέρνηση, λοιπόν, δεν ενισχύει απλώς την ιδιωτική πρωτοβουλίας έναντι της κρατικής, αλλά αποπειράται τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας του «δημοσίου [public]». Η επιλογή της ονομασίας «Public» από μία επιχείρηση, μας δείχνει ό,τι αυτός ο επαναπροσδιορισμός είναι γεγονός. Είναι το λάθος μονοπάτι που διαλέγει κανείς, στην διασταύρωση της διαπίστωσης: «δημόσιο δεν σημαίνει κρατικό»i και «κρατικό δεν σημαίνει δημόσιο».
Η εξουσία της Διακυβέρνησης προσπαθεί αγωνιωδώς να απαλλαχτεί από τους κρατικούς θεσμούς της αστικής δημοκρατίας, ενώ συγχρόνως τους εξυμνεί τελετουργικά. Πρόκειται για την τελετουργική θυσία των προγόνων, την μοναδική δίοδο να ανέλθουν στους ουρανούς, να αποκτήσουν την μακαριότητα των ιερών συμβόλων. Είναι μια αυτοαναπαραγόμενη εξουσία, που κρεμά στο μπαλκόνι της την αόρατη σημαία της λαϊκής κυριαρχίας.
Αποτελεί παραλλαγή της Βιομηχανίας της Διασκέδασης, ως εξουσίας: Σήμερα, το Επιμελητήριο Κινηματογράφου του Γκέμπελς θα ήταν περιττό. Οι αρμόδιες βιομηχανίες είναι πλέον πιο ικανές στον καθορισμό του κινηματογραφικού τοπίου. Παγκόσμια η ισχύς, ή τοπική η εξαΰλωσή τους. Αυτό είναι και το σύγχρονο αδιέξοδο της λαϊκής εξουσίας: η εξουσία δεν μπορεί να υπάρξει πλέον ως τοπική, και άρα η (πάντα τοπική) λαϊκή κυριαρχία δεν μπορεί να υπάρξει ως εξουσία.
Αλλά κρατική λαϊκή κυριαρχία σημαίνει απόπειρα ανάκτησης της «εθνικής κυριαρχίας»: δράση Υποκειμένου που ορίζει εαυτόν εντός αυτών των συνόρων, και όχι άλλων. Ας αφήσουμε όμως τις χήρες της μεταφυσικής να μοιράζονται γύρω από τα μνήματα του έθνους και του Υποκειμένου, ας μην τραγουδήσουμε μοιρολόι για εθνοπατέρες ή κόκκινο ψαλμό για (αποκηρυγμένους) αρχηγούς.
«Γιατί ό,τι επιζεί είναι η εξουσία. Αυτή θα μας πει τί ήταν το παρισινό 1871, το ρωσικό 1917 και το ουγγρικό 1956. Αυτή θα μας πει τί ήταν η επανάσταση και τί οφείλει να είναι στο μέλλον. Αυτή θα στήσει άγαλμα στον Μαγιακόβσκι, στον Γκεβάρα, στο Πολυτεχνείο· κι αυτή θα ξαναστήσει τα πολυβόλα μπροστά στ’ αυριανά Πολυτεχνεία» (Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, Η έσχατη στράτευση, 1985).
Γιατί η Διακυβέρνηση είναι το παπίδιονii της κρατικής εξουσίας· αυτό που η ίδια θα έπρεπε να μην μπορεί να γεννήσει.
* Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι φοιτητής του Μαθηματικού Πάτρας
Συντομογραφίες. FIFA: Διεθνής Ποδοσφαιρική Ομοσπονδία, UEFA: Ένωση Ευρωπαϊκών Ποδοσφαιρικών Ομοσπονδιών, ΕΠΟ: Ελληνική Ποδοσφαιρική Ομοσπονδία, ΟΟΣΑ: Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης, EUA: European University Association, ΑΔΙΠ: Αρχή Διασφάλισης και Πιστοποίησης της Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση
Βιβλιογραφία. C. Hood, «A Public Management for All Seasons» (1991) [Public Administration, 69]: σελ. 3-19· V. Rittenberger, «Regime Theory and International Relations» (1995) [Oxford: Clarendon Press]· G. Stoker, «Regime Theory and Urban Politics» (1995)· G. Stoker, «Governance as theory, five propositions» (2002) [UNESCO]: σελ. 1, 2, 3, 7· ΑΔΙΠ, «Έκθεση Ποιότητας της Ανώτατης Εκπαίδευσης» (2016)
Σε κάθε εποχή, η ουτοπία μάς δείχνει μέχρι πού μπορούμε να σκεφτούμε. Για το ρώσικο προλεταριάτο, το πολιτικό υποκείμενο, ήταν η λαϊκή εξουσία αυτό το έσχατο και θολό σημείο τερματισμού.
Σήμερα, η εξουσία της Διακυβέρνησης προσπαθεί αγωνιωδώς να απαλλαχτεί από τους κρατικούς θεσμούς της αστικής δημοκρατίας, ενώ συγχρόνως τους εξυμνεί τελετουργικά. Πρόκειται για την τελετουργική θυσία των προγόνων, την μοναδική δίοδο να ανέλθουν στους ουρανούς, να αποκτήσουν την μακαριότητα των ιερών συμβόλων. Είναι μια αυτοαναπαραγόμενη εξουσία, που κρεμά στο μπαλκόνι της την αόρατη σημαία της λαϊκής κυριαρχίας.
i Ένα παράδειγμα δημόσιων και μη κρατικών χώρων είναι οι αυτοδιαχειριζόμενοι. Θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι η απάντηση στην «αυτοδιαχειριζόμενη εξουσία» της Διακυβέρνησης είναι η αυτοδιαχειριζόμενη αντιεξουσία.
ii Εμμανουήλ Ροΐδης, Πάπισσα Ιωάννα: «ώστε η φωνή των ευσεβών ιερέων απεπνίγη υπό των ορυγμών του μαινομένου όχλου, λακτοπατούντος, καταπτύοντος και ζητούντος να ρίψη εις τον Τίβεριν Πάπισσαν και παπίδιον».
