(Α' ΜΕΡΟΣ)
Του Αλέξανδρου Τριανταφυλλίδη*
Προαπαιτούμενο διαλόγου: οι βεβαιότητες και οι εμμονές κάθε είδους συνιστούν την άρνηση και ακύρωση του διαλόγου. Όταν δεν είσαι έτοιμος να πείσεις και να πειστείς, να ακούσεις και να εισακουστείς, να συν-ζητήσεις, δηλαδή να αναζητήσεις από κοινού το νέο περιβάλλον που θα κυοφορήσει την αναγέννηση της Παιδείας, άρρηκτα συνδεδεμένης με τον Πολιτισμό και τελικά με την ίδια την κοινωνία, τότε μάλλον συζητάς με τον καθρέφτη σου.
Η ομιλία του Ιταλού διανοούμενου, καθηγητή στο πανεπιστήμιο της Καλαβρίας Νούτσιο Όρντινε (Nuccio Ordine) στις 5 Οκτωβρίου 2015 στην Αθήνα1, μεστή και πλήρης υπαρξιακών ερωτημάτων για την εκπαίδευση, προκλητικών ερεθισμάτων για την προοπτική της αλλά και κατευθύνσεων συνολικής αντίληψης για την πολιτική περί του πρακτέου, συγκροτεί συγκεκριμένο πλοηγό σκέψης και αναζήτησης: Πού πάμε; Τι θέλουμε; Ποιον νέο γεωμετρικό τόπο περί του ευκταίου τελικά αναζητούμε;
Κύκλοι ερωτημάτων:
Α. «Τι ήρθατε να κάνετε σε αυτό το πανεπιστημιακό τμήμα; Τι στόχο έχετε βάλει ως προς την παρακολούθηση των μαθημάτων;» ρωτά τους φοιτητές του, για να λάβει την απάντηση: «Έχουμε γραφτεί στο πανεπιστήμιο για να πάρουμε πτυχίο».
* Ποιο το χρέος του σχολείου και του πανεπιστημίου;
* Να παρέχουν αφειδώς απολυτήρια και πτυχία ή ευκαιρίες για να επιδιώξουμε να γίνουμε καλύτεροι;
* Τι σημαίνει γίνομαι καλύτερος; Σημαίνει μήπως ότι αποκτώ κριτική σκέψη, γίνομαι ελεύθερος άνθρωπος, ικανός να συλλογίζομαι αυτόνομα; Μήπως αυτό με βοηθά να περάσω τις εξετάσεις και τελικά να πάρω και το πτυχίο μου;
* Ευθύνονται άραγε οι μαθητές και οι φοιτητές γι' αυτόν το «κλειδωμένο» αποκλειστικό στόχο «να πάρω το απολυτήριο μου, να πάρω το πτυχίο μου» ή ο κυρίαρχος ιδεολογικός μηχανισμός μιας κοινωνίας που θέλει κάθε επιλογή και κάθε πράξη μας να αντιστοιχεί στο ατομικό όφελος;
Απαντά ο Όρντινε: «Ζούμε σε ένα πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο που κυριαρχείται όλο και περισσότερο από τη δικτατορία της μεγιστοποίησης του κέρδους», παραπέμποντας ταυτόχρονα στον παρεξηγημένο Άνταμ Σμιθ, που είχε φροντίσει να διακρίνει το αχαλίνωτο αρπακτικό κέρδος από το θεμιτό ενάρετο προσωπικό κέρδος, που οδηγεί στην αρμονική ανάπτυξη ανθρώπου και ανθρωπότητας.
Β. «Σε τι χρησιμεύει;»
Αναρωτιέται ο μαθητής-φοιτητής:
* Σε τι άραγε χρησιμεύει να διαβάσεις την Οδύσσεια ή ένα ποίημα της Σαπφούς;
* Σε τι χρησιμεύει να μελετήσεις αρχαία ελληνικά και λατινικά;
* Σε τι χρησιμεύει να επισκεφθείς τον Παρθενώνα ή να ακούσεις Mότσαρτ;
Μας αρκεί ότι ήδη έχει απαντήσει ο Αριστοτέλης; Στο έργο του «Μετά τα φυσικά», αναφερόμενος στη χρησιμότητα της φιλοσοφίας σημειώνει: «Η φιλοσοφία δεν χρησιμεύει, διότι δεν κάνει εκδούλευση, διότι δεν είναι στην υπηρεσία κανενός, διότι είναι μια επιστήμη αυθύπαρκτη που διδάσκει τον δρόμο προς την ελευθερία: ακριβώς όπως ένα ελεύθερος άνθρωπος υπάρχει για τον εαυτό του και όχι για κάποιον άλλον».
Όπως και στην ερώτηση «σε τι χρησιμεύει η εκμάθηση των αρχαίων ελληνικών», ο Όρντινε μας υποδεικνύει το μυθιστόρημα της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ «Αδριανού Απομνημονεύματα», όπου ο Ρωμαίος αυτοκράτορας πλέκοντας το εγκώμιο της ελληνικής γλώσσας τονίζει: «Ό,τι έχει λεχθεί καλό από τον άνθρωπο, έχει ως επί το πλείστον λεχθεί στα ελληνικά».
Στον βαθμό που η γλώσσα δεν είναι ουδέτερη, τι ακριβώς συνιστά η υιοθέτηση των οικονομικών-τραπεζικών όρων «πιστωτικές μονάδες» και «οφειλόμενα-χρωστούμενα» από φοιτητές και καθηγητές στο πανεπιστήμιο;
Έχουμε συμφωνήσει ως κοινωνία ότι τα σχολεία και τα πανεπιστήμια θα μεταβληθούν σε επιχειρήσεις και οι φοιτητές σε πελάτες;
Είναι επιτακτική ανάγκη να αναρωτηθούμε ποιους εξυπηρετεί και πού οδηγεί αυτή η επικίνδυνη de facto μεταμόρφωση και μετακύλιση από την Παιδεία του αγαθού στην Παιδεία του κιλού, από την Παιδεία της αρμονίας στην Παιδεία της γραμμής παραγωγής, από την περιπέτεια της γνώσης στην επαιτεία του εκβιασμού της αγοράς.
Γ. Πάθος με την ποίηση
Τι θα συμβούλευε σήμερα, πώς θα απαντούσε σήμερα ο εθνικός μας διάλογος στους «άτυχους γονείς» που έχουν παιδιά παθιασμένα με την ποίηση, το θέατρο, τη ζωγραφική, τα εικαστικά, τη μουσική και την τέχνη ευρύτερα;
* Να βιώσουν το πάθος τους, ενδεχομένως εν πενία ευρισκόμενοι;
* Ή να κάνουν το διπλό αγώι (αυτό που λέει ο λαός μας: το αγώι κάνει τον αγωγιάτη) εξασφαλίζοντας τα προς το ζην από άλλες προσόδους για να μπορούν ταυτόχρονα να ασκούνται στον πρώτο τους έρωτα, αφού οι ίδιοι γνωρίζουν ποια είναι για την ψυχή τους «η χρησιμότητα των άχρηστων γνώσεων»;
Η «ιστορία των ψαριών» ίσως μπορεί να βοηθήσει:
Είναι δύο νεαρά ψάρια που κολυμπάνε. Κάποια στιγμή συναντούν ένα ηλικιωμένο ψάρι που πηγαίνει στην αντίθετη κατεύθυνση. Τους χαιρετά και λέει: «Γειά σας, παιδιά. Πώς είναι το νερό;» Τα δύο νεαρά ψάρια κολυμπάνε ακόμα λίγο, ύστερα κοιτάζει το ένα το άλλο και λέει: «Μα τι διάολο είναι το νερό;».
Το ζουμί της ιστορίας των ψαριών, μας λέει ο Νούτσιο Όρντινε, είναι ότι προφανείς, σημαντικές και πανταχού παρούσες πραγματικότητες είναι συχνά οι πιο δυσκολονόητες και οι πιο δύσκολα συζητήσιμες.
Θα τις ανα-ζητήσουμε; Θα τις ανα-γνωρίσουμε; Θα τις συν-ζητήσουμε;
Θα λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι την ίδια ώρα που η Ευρώπη ξεχνά τις πολιτισμικές της ρίζες και εξαφανίζει προοδευτικά τη μελέτη των αρχαίων γλωσσών, της φιλοσοφίας, της λογοτεχνίας, της μουσικής και της τέχνης, αναπτυγμένες τεχνολογικά χώρες, όπως η Κορέα, αυξάνουν τη χρηματοδότηση των ανθρωπιστικών σπουδών;
Όπως τα δύο νεαρά ψάρια, έτσι και εμείς δεν αντιλαμβανόμαστε τι είναι στα αλήθεια «το νερό», μέσα στο οποίο ζούμε. Πράγματι δεν συνειδητοποιούμε ότι η λογοτεχνία και οι ανθρωπιστικές σπουδές, η κουλτούρα και η μόρφωση αποτελούν το ιδανικό αμνιακό υγρό, τον ζωοδότη υδροφόρο ορίζοντα μέσα στον οποίο οι ιδέες της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της ισότητας, του δικαιώματος στην κριτική, της ανοχής, της διαφορετικότητας, της αλληλεγγύης, του κοινού καλού μπορούν να αναπτυχθούν δυναμικά.
Επενδύω στην εκπαίδευση και στον πολιτισμό σημαίνει διαπαιδαγωγώ τους νέους να σέβονται δυναμικά και να υπερασπίζονται στην πράξη τον προαναφερόμενο κώδικα αρχών και αξιών και να εναντιώνονται στη διαφθορά και στις εκφάνσεις της.
Προφανής και διακηρυγμένος στόχος μιας τέτοιας παιδείας δεν είναι μόνο η πολιτισμική ανάπτυξη της χώρας αλλά και η οικονομική. Η διαφθορά και η φοροδιαφυγή καταπολεμώνται μόνο μερικώς με τους καλούς κατασταλτικούς νόμους. Πρωταρχικά και προληπτικά ακυρώνονται ως μοντέλα ζωής από το καλό σχολείο και το καλό πανεπιστήμιο. Με τη διαμόρφωση μαθητών-φοιτητών-πολιτών που βιώνουν τη συλλογικότητα ως αρετή και αντιδρούν στη λογική του αρπακτικού και αχαλίνωτου κέρδους.
Ερχόμαστε λοιπόν από τη θεωρία στην πράξη, να μπολιάσουμε τις διακηρύξεις στην καθημερινή σχολική πραγματικότητα. Η απόσταση μεταξύ της συνταγματικής πρόβλεψης και της σχολικής πραγματικότητας εμφανής, ορατή και διευρυνόμενη.
* Σύνταγμα: -16.2 «η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του κράτους...» και 16.4 «Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας, σε όλες τις βαθμίδες της, στα κρατικά εκπαιδευτήρια...» .
* Την ίδια ώρα, με βάση στοιχεία του υπουργείου Παιδείας, σήμερα λειτουργούν 6.619 κέντρα ξένων γλωσσών, 2.348 φροντιστήρια δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ων ουκ έστι αριθμός κατ' οίκον ιδιαίτερα μαθήματα, ενώ το ποσοστό της ιδιωτικής εκπαίδευσης βρίσκεται στο 5,75%, ένα από τα υψηλότερα στην Ευρώπη.
Συνολικός τζίρος ιδιωτικών διδάκτρων για τη «δωρεάν δημόσια παιδεία» το 2014 κοντά στο 1 δισ. ευρώ - 986,1 εκατ. ευρώ, χωρίς τα μαύρα των «ιδιαιτέρων κατοίκον».
Αυτήν την εικόνα παρέλαβε η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ - ΑΝ.ΕΛΛ. Μιας κατ' επίφαση δωρεάν παιδείας, κατ' ουσίαν παρακολούθημα της ιδιωτικής, με βαθιά αποτυπωμένο το ταξικό πρόσημο στο σώμα της κοινωνίας: «Έχεις λεφτά; Μαθαίνεις. Δεν έχεις; Στο κρυφό σχολειό». Ακριβώς όπως και στη δημόσια Υγεία: «Έχεις λεφτά; Ζεις. Δεν έχεις; Εις τόπον χλοερόν και αναψύξεως».
Η μεγάλη δημιουργική ανατροπή θεσμών, αντιλήψεων και συμπεριφορών στον χώρο της Δημόσιας Παιδείας αποτελεί όρο επιβίωσης, λίγο πριν απαξιωθεί ολοκληρωτικά, ως υποχρεωτική λειτουργία άνευ αντικρίσματος, παραμερίζοντας καθηγητές και δασκάλους του δημόσιου σχολείου, παιδαγωγούς-διαμάντια, να ασφυκτιούν κάτω από το βάρος μιας γενικευμένης και επιβαλλόμενης εκ των πραγμάτων μετριοκρατίας.
1 Το κείμενο της ομιλίας έχει κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Άγρα με τίτλο «Η χρησιμότητα των άχρηστων γνώσεων». Το συνιστώ ενθέρμως.
* Ο Αλέξανδρος Τριανταφυλλίδης είναι δημοσιογράφος - φιλόλογος, βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ Α' Θεσσαλονίκης. ([email protected]). (Το Β' μέρος του κειμένου του δημοσιεύεται στο αυριανό φύλλο)
