Το βιβλίο του Γιάνη Βαρουφάκη, Η Γένεση της Μνημονιακής Ελλάδας είναι αναπόσπαστα δεμένο με τη λειτουργία του συγγραφέα ως δημοσίου προσώπου, περισσότερο από κάθε άλλο βιβλίο του συγγραφέα. Ο υπότιτλος του βιβλίου, «ένα χρονικό της κρίσης», εκφράζει μεν ορθά το περιεχόμενο του βιβλίου αλλά δεν δηλώνει αυτό που πραγματικά είναι: ένα χρονικό των άρθρων και σχολίων του συγγραφέα σε κάθε στάδιο της κρίσης που ενέσκηψε στην Ελλάδα μετά το 2008. Ο αναγνώστης του βιβλίου παρακολουθεί την κρίση να ξετυλίγεται όχι μέσα από μια συνεχή αφήγηση και ερμηνεία των γεγονότων, αλλά μέσα από το χρονικό των σχολίων του Βαρουφάκη για την κρίση, κυρίως μέσα από τις ιστοσελίδες του protagon.gr [253 κείμενα αποδίδονται σε αυτόν στο σχετικό website] και περιστασιακά μέσα από τις σελίδες του HotDoc, του LiFO, αλλά και της Εποχής, της Αυγής, της Ελευθεροτυπίας, των Νέων, τα οποία ανθολογούνται χρονολογικά.
Παρά ταύτα η ανάγνωση του χρονικού των σχολίων του Βαρουφάκη επιτρέπει στον αναγνώστη να σχηματίσει μια πλήρη αντίληψη και του χρονικού της κρίσης και της επισώρευσης των σφαλμάτων που έγιναν στη διαχείρισή της. Ο λόγος είναι απλός: προτού ακόμα εκδηλωθεί η κρίση, ο Βαρουφάκης αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της δραστηριότητάς του στο να καταγράφει σε συστηματική, σχεδόν καθημερινή, βάση την εξέλιξη της κρίσης, να καταγγέλλει το αδιέξοδο της κυρίαρχης αντίληψης και να εξηγεί γιατί τα μέτρα που λαμβάνονταν στο πλαίσιο μιας ψευδεπίγραφης κοινοτικής αλληλεγγύης απλώς επέτειναν την κρίση και μετέφεραν στο μέλλον την αναπόδραστη έκρηξη. Τα κείμενα δεν παρατίθενται απλώς στη χρονική τους αλληλουχία. Είναι ενταγμένα σε θεματικά κεφάλαια, με αρχικές επεξηγήσεις, και η εξαιρετική τυπογραφική επιμέλεια του αγλαοτύπη Γιάννη Μαμάη από τις εκδόσεις Gutenberg επιτρέπει στον αναγνώστη να παρακολουθήσει με ευκολία και ροή το κείμενο.
Η δημόσια παρέμβαση του Βαρουφάκη είναι πληθωρική και εντυπωσιακή. Βιβλία, άρθρα σε περιοδικά, κείμενα σε ιστοσελίδες, δημόσιες διαλέξεις σε πανεπιστήμια, δημόσιους φορείς και επαγγελματικές ενώσεις, συνεντεύξεις σε ραδιόφωνα και τηλεοράσεις σε όλα τα μήκη και πλάτη της υφηλίου. Ο συνολικός όγκος από τον οποίο επιλέγονται οι παρεμβάσεις του είναι -κατά τον ίδιο- περίπου μισό εκατομμύριο σελίδες. Το πιο άμεσο μέσο της δημόσιας παρέμβασής του είναι το blog του στα αγγλικά «Yanis Varoufakis: thoughts for a post-2008 world» στη διεύθυνση yanisvaroufakis.eu, το σημαντικότερο μέρος του οποίου αναφέρεται στα κείμενά του για την κρίση: παγκόσμια, ευρωπαϊκή και ελληνική, και όπου έχει συγκεντρωμένο υλικό για τα βιβλία του, τα δοκίμιά του, αλλά ακόμα και τις εικαστικές παρεμβάσεις του σε συνεργασία με τη σύντροφό του Δανάη Στράτου, έργο της οποίας κοσμεί το εξώφυλλο του υπό κρίση βιβλίου.
Ο Βαρουφάκης είναι πρωτίστως ζώον ακαδημαϊκόν. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το πέρασε διδάσκοντας σε πανεπιστήμια του εξωτερικού, δημοσιεύοντας σε επιστημονικά περιοδικά και εκδίδοντας βιβλία, πολλά από τα οποία είναι εξόχως τεχνικά. Συνδύαζε όμως πάντοτε μια βαθιά γνώση των τεχνικών λεπτομερειών της ορθόδοξης οικονομικής επιστήμης με μια φιλοσοφική και πολιτική κριτική των κυρίαρχων θεωριών. Πάντοτε πίστευε ότι ο επιστήμονας οφείλει να προσεγγίσει ένα ευρύτερο κοινό εκλαϊκεύοντας τη γνώση του. Μετά την κρίση ο Βαρουφάκης, εξοπλισμένος με γνώση, αλλά και με οργή γι' αυτό που γινόταν, χωρίς να αμελήσει την επιστημονική του παραγωγή, αποφάσισε να λειτουργήσει κυρίως ως δημόσιο πρόσωπο γράφοντας ακατάπαυστα και εμφανιζόμενος σε χώρους όπου λίγοι επιστήμονες θα πλησίαζαν: σε λαϊκές τηλεοπτικές εκπομπές -ακόμα και αυτές του Παπαδάκη και του Αυτιά-, σε θορυβώδη τηλεοπτικά πάνελ, ερχόμενος αντιμέτωπος με πολιτικούς γεμάτους από μνημονιακές ιδεοληψίες, αλλά παντελώς αμέτοχους της οικονομικής επιστήμης. Urbi et orbi διακήρυσσε την ανάλυση που βρίσκεται στο βιβλίο αυτό, προτείνοντας ταυτόχρονα τη δική του λύση εξόδου από την κρίση -την Μετριοπαθή Πρόταση- που επεξεργάστηκε σε πρώτη φάση με τον Stuart Holland και στη συνέχεια με τον James Galbraith, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Austin στο Texas.
Η εκφορά του δημόσιου λόγου του, μαχητική και παθιασμένη, αλλά συνάμα διδακτική, λαμπρή και πειστική, εστιάζεται στο επιχείρημα παρά στη σοβαροφάνεια του εκφέροντος, μακριά από τις προφεσορίστικες βαττολογίες στις οποίες μας έχουν συνηθίσει οι περιφερόμενες κομμένες κεφαλές με πανεπιστημιακή ιδιότητα. Η παρουσία του δημιούργησε μια πολυάριθμη λέσχη οπαδών που διψούν για μια επιχειρηματολογία που δεν εντάσσεται σε συγκεκριμένα πολιτικά στρατόπεδα. Όχι ότι δεν στρατεύτηκε πολιτικά: υπήρξε σύμβουλος του Γ.Α. Παπανδρέου μέχρι να διαφωνήσει ανοιχτά μαζί του -η επιστολή διαφωνίας περιέχεται στο βιβλίο- και σήμερα λειτουργεί συμβουλευτικά στον ΣΥΡΙΖΑ. Παραμένει πάντα όμως «ένας φτωχός και μόνος καουμπόι». Οι συλλογικές διαδικασίες των πολιτικών χώρων δεν ταιριάζουν στην ιδιοσυγκρασία του. Αυτό δεν είναι απαραίτητα καλό. Αυτός όμως είναι ο Βαρουφάκης. Δημιούργησε επίσης και ένα πλήθος ορκισμένων εχθρών, που λατρεύουν να τον μισούν και οι οποίοι του προσάπτουν τα μύρια όσα: τρέλα, ναρκισσισμό, άκρα ανευθυνότητα. Στον κυβερνοχώρο οι ύβρεις των εξωλεστέρων των αχρείων είναι πράγματι αφόρητες. Επί κυβερνήσεως Γ.Α. Παπανδρέου -με εντολή Πεταλωτή- ο Βαρουφάκης είχε εξοβελιστεί από τη δημόσια ραδιοτηλεόραση. Η κύρια κατηγορία είναι ότι με τις απόψεις του κάνει μεγάλο κακό σε μια οικονομία που παλεύει μέσα από τις θυσίες του ελληνικού λαού να σταθεί στα πόδια της τρομάζοντας τους επενδυτές και δείχνοντας αγνωμοσύνη στους Ευρωπαίους ηγέτες και στους διεθνείς οργανισμούς που κάνουν τα πάντα για να μας βοηθήσουν. Ο υπογράφων συγκαταλέγεται ανερυθρίαστα στους φίλους του: προσωπικούς και επιστημονικούς. Έχουμε συνεργαστεί μαζί στον Τομέα Πολιτικής Οικονομίας στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου η έλευσή του Βαρουφάκη ανέβασε το επιστημονικό επίπεδο του τμήματος και μας χάρισε ένα διδακτορικό πρόγραμμα σπουδών που επί διευθύνσεώς του ήταν πρωτοποριακό σε διεθνή κλίμακα. Συνεργαστήκαμε μαζί σε δύο βιβλία: ένα μικροοικονομικό εγχειρίδιο και, μαζί με τον Joseph Halevi, ένα βιβλίο για τη σύγχρονη πολιτική οικονομία. Ας πάμε λίγο στο ίδιο το βιβλίο:
Η Γένεση της Μνημονιακής Ελλάδας χωρίζεται σε εννέα κεφάλαια: Το πρώτο διεκτραγωδεί την ατραπό προς το πρώτο Μνημόνιο. Το δεύτερο κεφάλαιο αναλύει το πρώτο Μνημόνιο, που το συγκρίνει με τη Συνθήκη των Βερσαλλιών και θυμίζει την κριτική του Keynes. Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρει την Μετριοπαθή Πρόταση για την έξοδο από την κρίση, που βασικό της χαρακτηριστικό είναι ότι δεν απαιτεί δυσεφάρμοστες θεσμικές αλλαγές, αλλά αλλαγές νοοτροπίας. Το τέταρτο κεφάλαιο σκιαγραφεί τη «μονιμοποίηση της ανομολόγητης πτώχευσης», όπως αποκαλεί την περίοδο μεταξύ των δύο Μνημονίων, ενώ το πέμπτο κεφάλαιο αναφέρεται στο δεύτερο Μνημόνιο. Το έκτο κεφάλαιο είναι πιο θεωρητικό: αναφέρεται στα «τρία κυρίαρχα ιδεολογικοπολιτικά ρεύματα της μνημονιακής Ελλάδας». Ο Βαρουφάκης διαλέγεται με τον Friedrich von Hayek, τον John Maynard Keynes και τον Karl Marx και προσπαθεί να δει τι θα είχαν να προσφέρουν οι θεωρίες τους στην παρούσα κρίση. Με το χάρισμα που έχει να δημιουργεί εχθρούς αντιπαραθέτει τους μεγάλους στοχαστές της φιλελεύθερης Δεξιάς, της αστικής σοσιαλδημοκρατίας και της επαναστατικής Αριστεράς με τους Έλληνες οπαδούς τους, θεωρώντας ότι οι οπαδοί παρερμηνεύοντας τους στοχαστές που δήθεν εκπροσωπούν προσέφεραν κακές υπηρεσίες στον τόπο. Τα τελευταία τρία κεφάλαια αναφέρονται στο «Καυτό καλοκαίρι του 2012», τη συγκυβέρνηση και το Grexit, την περίοδο μεταξύ του δεύτερου και του «τρίτου» (κρυφού) Μνημονίου και τέλος το 3ο κρυφό Μνημόνιο και την οικοδόμηση της «νέας φούσκας».
Ο αναγνώστης δεν πρέπει να νομίζει ότι επειδή τα κείμενα αυτά δημοσιεύτηκαν στο protagon είναι εύκολα στην ανάγνωσή τους. Ο Βαρουφάκης -αν και γράφει πολιτικά, δηλώνοντας μάλιστα ευθαρσώς ότι οι αναγνώστες δεν πρέπει να εμπιστεύονται τους οικονομολόγους και την επιστήμη τους- αναπτύσσει το επιχείρημά του σε πολλά επίπεδα: στο επίπεδο της παγκόσμιας κρίσης, στον τρόπο που η ευρωπαϊκή κρίση δημιουργεί την κρίση και την αθλιότητα στην ελληνική οικονομία, η οποία δεν είναι άμοιρη ευθυνών -αλλά όχι εκείνων που της αποδίδονται στις στρατηγικές των επιμέρους ευρωπαϊκών κρατών και ιδιαίτερα της Γερμανίας, στο επίπεδο της διαπλοκής μεταξύ του εγχώριου τραπεζικού συστήματος και των πολιτικών παικτών. Ανατέμνει τα κυρίαρχα επιχειρήματα: τις ανοησίες περί μεταρρυθμίσεων και ανταγωνιστικότητας, της δήθεν αναπόφευκτης μνημονιακής λύσης, την ανάγκη σωτηρίας του τραπεζικού συστήματος που σώζει μόνο τους μετόχους των τραπεζών, μιλάει για «πτωχοτραπεζοκρατία» και «χρεοδουλοπαροικία». Ο αναγνώστης θα βρει πολλά να διαφωνήσει με την ανάλυση του Βαρουφάκη. Στο βιβλίο του όμως θα βρει μια λεπτομερή καταγραφή τού τι έχει συμβεί -κάτι στο οποίο η ελληνική βιβλιογραφία είναι εξαιρετικά φτωχή- και μια ανάλυση, παθιασμένη μεν αλλά και ψύχραιμη, αδογμάτιστη, και κυρίως μια δέσμη από επιχειρήματα που δεν μπορούν να αγνοήσουν ούτε οι αντίπαλοι ούτε οι φίλοι του.
* Ο Νίκος Θεοχαράκης είναι καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας
