Βαγγέλης Φακούδης*
Ο Ισμαήλ είναι μαθητής μου στην Α' Γυμνασίου. Ένα πανέξυπνο παιδί με πολλές προσδοκίες, κόντρα στα σημεία των καιρών. Μόλις γυρίσει στο χωριό από το σχολείο, τρώει, παίρνει τα βιβλία και τρέχει στο στάβλο να βοηθήσει τους γονείς του και μόλις βρει λίγο χρόνο προσπαθεί δίπλα στις αγελάδες να διαβάσει. Έχει απίστευτη όρεξη και διάθεση να μάθει, συμμετέχει στο μάθημα κάνοντας όμως πολλά λάθη αλλά επιμένει. Έχει 4 μήνες τώρα που συνεχίζει να επιμένει... Προσπαθώ να τον ενθαρρύνω και να τον στηρίξω όσο μπορώ, αλλά αναρωτιέμαι με βάσανο«πόσο θα αντέξει ακόμα να επιμένει αυτό το παιδί;».
Στα 10 χρόνια που διδάσκω στο Γυμνάσιο Σουφλίου, έχω δει πάρα πολλούς «Ισμαήλ» να ξεκινούν με μεγάλη διάθεση, να συναντούν τεράστια εμπόδια, να απογοητεύονται και να τα παρατάνε. Είναι δεδομένο ότι το σχολείο αναπαράγει τις κοινωνικές ανισότητες και ρητά ή άρρητα αποκλείει τους μαθητές που δεν έχουν το πολιτισμικό - μορφωτικό -οικονομικό κεφάλαιο που θα τους βοηθήσει να προχωρήσουν με επιτυχία στο σχολείο. Οι μουσουλμάνοι μαθητές μου,δυστυχώς συγκεντρώνουν όλα όσα αποτυπώνουν οι έρευνες ως παράγοντες αποτυχίας στο σχολείο. Από φτωχές και λαϊκές οικογένειες, με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο γονέων, ζουν σε απομακρυσμένους και απομονωμένους οικισμούς, δεν μιλούν την ελληνική και αρκετές φορές ούτε καν τη γλώσσα του μειονοτικού σχολείου (πομάκικα στο σπίτι, ενώ στο σχολείο μαθαίνουν τουρκικά). Μαθαίνουν να διαβάζουν αραβικά για το κοράνι (χωρίς να κατανοούν τι διαβάζουν), αγγλικά, γαλλικά ή γερμανικά και στο γυμνάσιο προστίθενται και τα αρχαία ελληνικά. Επιπλέον στη Θράκη, οι γλώσσες δεν είναι ουδέτερες. Η κάθε μια κάτι υποδηλώνει, καθιστώντας έτσι την εκμάθησή της μια πολύπλοκη διαδικασία η οποία εκτός από τη γνωστική συμμετοχή εκμάθησης μιας γλώσσας, εμπλέκει πολιτικές και συναισθηματικές συνδηλώσεις. Η αποτυχία αυτών των παιδιών είναι τόσο εξόφθαλμη που όταν τη ζεις καθημερινά σε πληγώνει, σε θυμώνει, σε ακυρώνει.
Την εποχή που ήμουν εγώ μαθητής στο Σουφλί δεν είχα κανένα συμμαθητή μουσουλμάνο. Ήταν η εποχή της μπάρας, του αποκλεισμού και των αδιαπέραστων στεγανών μεταξύ των δύο κοινοτήτων. Μέχρι το 1996 απουσίαζε πλήρως η δυνατότητα κοινωνικής κινητικότητας μέσω του σχολείου για τους μουσουλμάνους μαθητές και η μόνη διέξοδος για σπουδές ήταν η Τουρκία. Στη συνέχεια, με μια σειρά αλλαγών (έπεσαν οι μπάρες,δόθηκε ποσόστωση 0,5% για την εισαγωγή στα Πανεπιστήμια, καταργήθηκε το άρθρο 19 περί ιθαγένειας) οι μαθητές άρχισαν να φοιτούν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και να επιλέγουν τα δημόσια σχολεία.
Όμως υπήρχαν(και συνεχίζουν να υπάρχουν) μια σειρά από μεγάλα εμπόδια στην πρόοδο αυτών των μαθητών που οφείλονται κυρίως στην γλώσσα. Η απάντηση της πολιτείας το 1997 ήταν το πρόγραμμα για την «Εκπαίδευση των παιδιών της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη» (ΠΕΜ).Στηρίχτηκε σε ευρωπαϊκή χρηματοδότηση και το ανέλαβε το ΕΚΠΑ με μια μεγάλη ομάδα συνεργατών από πολλά πανεπιστήμια (γλωσσολόγοι, κοινωνικοί ανθρωπολόγοι, ψυχολόγοι, ιστορικοί, παιδαγωγοί, της διδακτικής των γνωστικών αντικειμένων, κοινωνικής εργασίαςκ.α.). Οι δυσκολίες που συνάντησαν οι υπεύθυνοι του προγράμματος ήταν τεράστιες.Από τις πιο σημαντικές ήταν η δυσπιστία και η καχυποψία από όλες τις μεριές. Ήταν η εποχή που η συζήτηση για οποιοδήποτε θέμα αφορά τη μειονότητα ήταν ταμπού. Η πολιτική περιθωριοποίησης και ελέγχου τόσων δεκαετιών ήταν το 1997 κυρίαρχη στη Θράκη θεωρούμενη ως η μόνη «εθνική» πολιτική και σχεδόν όλες οι αλλαγές του ΠΕΜ ήταν για τους περισσότερους πειραματισμοί «εθνικά επικίνδυνοι».
Παρ' όλες τις δυσκολίες, αυτά που κατάφερε κατά την άποψή μου το ΠΕΜ ήταν πολύ σημαντικά. Για πρώτη φορά έχουμε ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα που στοχεύει στη στήριξη της ελληνομάθειας, συνεπικουρώντας το σχολείο, και στην κοινωνική ένταξη. Περιλαμβάνει: α) παραγωγή πολύ καλού υποστηρικτικού υλικού με επιστημονική εγκυρότητα και θεωρητική τεκμηρίωση, β) έκδοση σχολικών βιβλίων που διδάσκονται στα μειονοτικά σχολεία, γ) προσπάθεια επιμόρφωσης και στήριξης των εκπαιδευτικών, δ) ενισχυτική διδασκαλία σε πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση τόσο στα σχολεία όσο και στα 10 Κέντρα Στήριξης του Προγράμματος (ΚΕΣΠΕΜ) και στις 4 κινητές μονάδες, ε) υλοποίηση προγραμμάτων εξοικείωσης με τη νέα τεχνολογία, στ) δημιουργικές δράσεις νέων σε μικτές ομάδες μειονότητας και πλειονότητας, ζ) προγράμματα στήριξης της ελληνομάθειας ενηλίκων, η) αξιολόγηση και επανατροφοδότηση του προγράμματος (περισσότερα στη διεύθυνση http://www.museduc.gr/el/). Έχοντας εργαστεί στο πρόγραμμα και παρακολουθώντας το από κοντά, θεωρώ ότι κέρδισε την εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των δύο κοινοτήτων. Παράλληλα δέχτηκε και θεμιτές κριτικές αλλά και αθέμιτες, είτε σε επίπεδο συκοφαντιών,είτε στη βάση ρατσιστικών ή εθνικιστικών απόψεων, είτε σε επίπεδο πολιτικών ή ακόμη και προσωπικών σκοπιμοτήτων.
Η κατάσταση που επικρατεί στο σχολείο μου δεν διαφέρει σημαντικά από άλλα σχολεία της Θράκης με μουσουλμάνους μαθητές που προέρχονται από ορεινούς και απομονωμένους οικισμούς.Εφαρμόστηκε το ΠΕΜ το 2006-07 και 2010-2013. Το σχολικό έτος 06-07 παρακολούθησαν το πρόγραμμα στο σχολείο μου 76 μαθητές. Τα αποτελέσματα στο τέλος της χρονιάς σε σχέση με τις τρεις προηγούμενες χρονιές ήταν εντυπωσιακά. Ενδεικτικά, αναφέρω ότι διπλασιάστηκαν οι μουσουλμάνοι μαθητές με γενική βαθμολογία πάνω από 15 και πάνω από 18, ανέβηκαν πολύ οι μέσοι όροι στις εξετάσεις, σχεδόν όλοι οι μαθητές προαχθήκαν τον Ιούνιο ενώ κανείς δεν έμεινε στάσιμος. Δυστυχώς σταμάτησε η χρηματοδότηση και οι ελπίδες διαψεύστηκαν.
Ξεκίνησε πάλι το 2010 με τη νέα χρηματοδότηση του ΕΣΠΑ, με παρόμοια θετικά αποτελέσματα, αλλά το 2013-14 σταμάτησε να γίνεται στα σχολεία (εκτός από Κομοτηνή και Ξάνθη που γίνεται στα ΚΕΣΠΕΜ) με αποτέλεσμα όλοι αυτοί οι μαθητές που είχαν κάνει πολύ σημαντικά βήματα να επανέλθουν στην προηγούμενη κατάσταση.
Άλλες απόπειρες που κάναμε στο σχολείο μου για να στηρίξουμε τους μαθητές αυτούς, ήταν να εντάξουμε το σχολείο στις Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτεραιότητας (ΖΕΠ). Δυστυχώς, μόνο την πρώτη χρονιά (2011-12) λειτούργησε σχετικά καλά το πρόγραμμα. Την επόμενη χρονιά οι καθηγητές προσλήφθηκαν λίγο πριν το Πάσχα (ουσιαστικά για μάθημα 2 εβδομάδων) ενώ πέρσι δεν λειτούργησε καθόλου.
Νομίζω συμφωνούμε όλοι ότι η επιτυχία στο σχολείο δεν πρέπει να εξαρτάται από πολιτισμικούς, κοινωνικούς, οικονομικούς παράγοντες και η σχολική αποτυχία δεν θα πρέπει να σημαδεύει κανένα παιδί, αφού με μαθηματική ακρίβεια οδηγεί σε κοινωνικό αποκλεισμό και περιθωριοποίηση.Μία αριστερή κυβέρνηση θα πρέπει να υποστηρίξει τους μαθητές που υστερούν, ώστε η παιδεία μας να γίνει λιγότερο ταξική.
Συγκεκριμένα για τους μουσουλμάνους της Θράκης, η δίγλωσση εκπαίδευση στα μειονοτικά σχολεία που εφαρμόζεται πάνω από 70 χρόνια είναι αποτυχημένη. Είναι ένας θεσμός μιας μακρινής εποχής, ξεπερασμένος. Η διαίρεση των μαθημάτων με βάση τις δύο γλώσσες δεν έχει καμία σχέση με καμία από τις εκδοχές της δίγλωσσης εκπαίδευσης στον κόσμο. Πρόκειται για δύο παράλληλες μονογλωσσίες. Το σημαντικότερο: είναι σχολεία-γκέτο, εγκλείουν ξεχωριστά τα παιδιά της μειονότητας, για έξι ή εννιά καθοριστικά χρόνια της παιδικής τους ζωής, εμποδίζουν την επαφή και την επικοινωνία με τα παιδιά της πλειονότητας, άρα την εξοικείωση της μιας ομάδας με τους συντοπίτες «άλλους», για να συνομιλήσουν, να παίξουν, να τσακωθούν ακόμα, να αποκτήσουν πάντως οι μεν οικειότητα με τους δε και να μην είναι ο ένας για τον άλλο απόμακρος και ακατανόητος.
Τι σχολείο θα μπορούσε να υπάρχει στη θέση τους; Αυτό που διεθνώς ονομάζεται «διαπολιτισμικό» με την επιστημονική όμως σημασία κι όχι αυτό που ονομάζουμε «διαπολιτισμικό» σχολείο στην Ελλάδα. Ένα δημόσιο σχολείο που θα ξεκινά από το Νηπιαγωγείο, με βασικά μαθήματα κοινά για όλα τα παιδιά, και με μαθήματα επιλογής μεταξύ των οποίων οι γλώσσες που είναι μητρικές όσων μαθητών δεν είναι φυσικοί ομιλητές της ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνία σε αυτές τις γλώσσες.Για τα θρησκευτικά, η μόνη δημοκρατική λύση θα ήταν να μη διδάσκει κατήχηση το σχολείο, αλλά θρησκειολογία και την κατήχηση να την κάνουν οι αντίστοιχοι θρησκευτικοί θεσμοί.
Επίσης, πιστεύω ότι θα πρέπει να συνεχίσει η παρέμβαση να είναι εστιασμένη στη Θράκη μια και οι κοινωνικές – πολιτικές – πολιτισμικές συνθήκες είναι πολύ ιδιαίτερες, φαίνεται άλλωστε από τα ποσοστά της σχολικής διαρροής από τη Β/θμια εκπαίδευση που έχουν μεν μειωθεί δραστικά αλλά εξακολουθούν να είναι πολλαπλάσια του εθνικού μέσου όρου. Το ΠΕΜ θα πρέπει να ενταχθεί στον κρατικό προϋπολογισμό ώστε να σταματήσουν οι χρονικές παύσεις (λόγω χρηματοδότησης και γραφειοκρατίας) και να συνεχίσει να γίνεται κάτω από την εποπτεία του ΕΚΠΑ, μια και η συνολική αποτίμηση είναι ιδιαίτερα θετική.
Είναι σημαντικό στη Θράκη, να ανοίξει ένας δημόσιος διάλογος για όλα τα θέματα που αφορούν τη σύγχρονη εκπαίδευση όλων των παιδιών, ώστε να σταματήσουν οι παράλληλοι μονόλογοι της κάθε πολιτισμικής ομάδας και η εκκωφαντική σιωπή που τους συνοδεύουν.
Για να δοθεί η δυνατότητα στους «Ισμαήλ» να συνεχίζουν να επιμένουν.
*Ο Βαγγέλης Φακούδης είναι Μαθηματικός στο Γυμνάσιο Σουφλίου
