Μετάφραση: Γιάννης Κυπαρισσιάδης
Μετά από τρεις εβδομάδες ειρηνικών διαδηλώσεων και πολιτικής ανυπακοής, ένας νεαρός βουλευτής της αντιπολίτευσης έγινε πρωθυπουργός της Αρμενίας, στις 8 του περασμένου Μαΐου. Ένας αστικός, δημιουργικός, πολύγλωσσος πληθυσμός κατάφερε να ανατρέψει μια αμπαρωμένη εξουσία, τυπική του μετασοβιετικού χώρου, με ένα κίνημα που θυμίζει περισσότερο κίνημα ανεξαρτησίας παρά τις "χρωματιστές επαναστάσεις".
Του Tigrane Yegavian*
Με κοντομάνικο μπλουζάκι παραλλαγής, καπέλο τζόκεϊ με μεγάλο γείσο και σακίδιο πλάτης, ο Νικόλ Πασινιάν είναι ένας σκληραγωγημένος διαδηλωτής. Με τα σταχτιά γένια και την τραχιά φωνή του, αυτός ο αναπληρωματικός βουλευτής, εκπρόσωπος μιας υποτονικής αντιπολίτευσης, αναδείχθηκε ως προικισμένος ομιλητής, ικανός να ξαναξυπνήσει το ενδιαφέρον για την πολιτική σε μια αρμενική νεολαία που πλέον δεν ονειρευόταν παρά μόνο τον ξενιτεμό. Έχει συγκεντρώσει μονάχα μια δεκάδα υποστηρικτών στις 31 Μαρτίου 2018, όταν φεύγει από το Γκιουμρί, αυτή την κατεστραμμένη από τον σεισμό του 1988 και την αποβιομηχάνιση πόλη του Βορρά. Το σύνθημά του όμως, το "Μερζίρ Σερζίν" ("Αρνήσου τον Σερζ") βρίσκει στόχο: ο Σερζ Σαρκισιάν, επί δέκα χρόνια Πρόεδρος της Δημοκρατίας, προσπαθεί να παραμείνει στην εξουσία με ένα ταχυδακτυλουργικό συνταγματικό τέχνασμα, το οποίο τον καθιστά πρωθυπουργό με ενισχυμένα προνόμια. Μερικές εβδομάδες -και 250 χιλιόμετρα- αργότερα, όταν φθάνουν προ των πυλών της πρωτεύουσας Γιερεβάν, οι διαδηλωτές είναι αρκετές δεκάδες χιλιάδες και του φωνάζουν "Φύγε!".
Σε μία χώρα με λίγο λιγότερους από τρία εκατομμύρια κατοίκους, υπολογίζεται πως ένας στους πέντε ήταν μέρος αυτού του ρυακιού που έγινε ποτάμι και κατόπιν λαοθάλασσα. Στις 23 Απριλίου, μόνο στην πρωτεύουσα, τουλάχιστον 150.000 άτομα ζητούσαν την απελευθέρωση του Πασινιάν, ο οποίος τελούσε υπό σύντομη κράτηση από την αστυνομία. "Ο Νικόλ Πασινιάν είχε δίκιο. Κι εγώ έκανα λάθος", παραδέχθηκε τελικά ο Σαρκισιάν, υποχωρώντας και υποβάλλοντας την παραίτησή του το ίδιο βράδυ, έξι ημέρες μόνο μετά την ανάληψη των καθηκόντων του. Την προηγούμενη ημέρα, μια απίθανη συνάντηση είχε φέρει τους δύο άντρες μπροστά στις κάμερες και είχε αποκαλύψει το μέγεθος της σύγκρουσης των γενεών.
Αυτή η κινητοποίηση και η ανατροπή της ιστορίας θυμίζουν τις μεγάλες οικολογικές και εθνικές διαδηλώσεις του 1987 και του 1988 στο Γιερεβάν, που προμήνυαν τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Όπως σημειώνει ο εθνολόγος Λεβόν Αμπραχαμιάν, ύστερα από τριάντα χρόνια ξαναβρίσκουμε την ίδια εορταστική και καλλιτεχνική διάσταση, και αυτή τη σπίθα που άναψε από μια χούφτα ελάχιστα γνωστών διανοούμενων και ακτιβιστών. Εκείνη την εποχή ο Πασινιάν ήταν μόλις δεκατριών ετών. Μαζί του, τα παιδιά της "γενιάς του 1988" σήμερα ζητούν εξηγήσεις από τους γονείς τους που πολέμησαν για την ανεξαρτησία και κατόπιν στον πόλεμο του Ναγκόρνο - Καραμπάχ (1991-1994), ώστε να αποσπάσουν από το Αζερμπαϊτζάν αυτή την παλιά αυτόνομη δημοκρατία, με κατά πλειοψηφία αρμενικό πληθυσμό1.
Αν και έθρεψε το πνεύμα υπερηφάνειας τόσο στους γηγενείς όσο και στους Αρμένιους της διασποράς, ο πόλεμος -νικηφόρος στο πεδίο της μάχης, αλλά χωρίς διπλωματική λύση- κατέστρεψε τη χώρα, καθιστώντας την γεωπολιτικά ευάλωτη. Η Αρμενία υπέστη διπλό εμπάργκο, από την Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν, και βρέθηκε να εξαρτάται από τους συμμάχους της: τη Ρωσία για την ασφάλειά της και το Ιράν για τον ανεφοδιασμό της, κυρίως σε φυσικό αέριο. Οι κύριοι ιθύνοντες του πολέμου ανέλαβαν τη διακυβέρνηση όχι μόνο στη μικρή αυτοανακηρυγμένη δημοκρατία, αλλά και στο Γιερεβάν. Έτσι, ο Ρομπέρτ Κοτσαριάν, Πρόεδρος της "Δημοκρατίας του Ναγκόρνο - Καραμπάχ" μεταξύ 1994 και 1997, έγινε πρωθυπουργός το 1997 και κατόπιν Πρόεδρος της Δημοκρατίας της Αρμενίας μεταξύ 1998 και 2008. Πριν τον διαδεχθεί, ο Σαρκισιάν ήταν ο αρχηγός του επιτελείου του και κατόπιν υπουργός Άμυνάς του. Και οι δύο έχουν γεννηθεί στο Στεπανακέρτ, πρωτεύουσα του Ναγκόρνο - Καραμπάχ, και ξεκίνησαν την πολιτική σταδιοδρομία τους στους κόλπους του Κομμουνιστικού Κόμματος επί εποχής ΕΣΣΔ.
Αφού απομάκρυναν από την εξουσία τους πρωταγωνιστές της ανεξαρτησίας, μεταξύ των οποίων ήταν ο πρώτος πρόεδρος Λεβόν Τερ - Πετροσιάν, οι άνθρωποι του Ναγκόρνο - Καραμπάχ, οι "Καραμπαχί", εγκαθίδρυσαν ένα αδιάτρητο πολιτικό σύστημα που έμελλε να διαρκέσει είκοσι χρόνια, στηριζόμενο σε τρεις πυλώνες: τον έλεγχο των εκλογών, τον έλεγχο των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων και τις καλές σχέσεις με τη Ρωσία.
Όσον αφορά το εκλογικό επίπεδο, η Αρμενία αποτελεί μια σχεδόν τέλεια ενσάρκωση της έννοιας των "διοικητικών πόρων", όπως ορίζονται από την Επιτροπή της Βενετίας, το συμβουλευτικό σώμα του Συμβουλίου της Ευρώπης για θέματα δημοκρατικής νομοθέτησης: "Οι διοικητικοί πόροι είναι ανθρώπινοι, οικονομικοί, υλικοί, σε είδος και άλλοι άυλοι πόροι που διαθέτουν οι απερχόμενοι υποψήφιοι και οι αξιωματούχοι κατά τη διάρκεια των εκλογών, χάρη στον έλεγχο που ασκούν στο προσωπικό, τα οικονομικά και την κατανομή κονδυλίων στους κόλπους του δημόσιου τομέα, στην πρόσβαση που έχουν στις δημόσιες υποδομές και στο κύρος ή στην κοινωνική προβολή που τους προσδίδει το αξίωμα του εκλεγμένου ή του αξιωματούχου"2. Αν και οι συχνές διαδηλώσεις τα βράδια των εκλογικών αποτελεσμάτων ήταν μάταιες πριν από την άνοιξη του 2018, έδιναν τον παλμό του δημόσιου βίου επί δύο δεκαετίες και επέτρεψαν στον Πασινιάν να εμφανιστεί σαν ιππότης πάνω σε λευκό άλογο.
Το 1998, ο Πασινιάν ήταν αρχισυντάκτης της εφημερίδας Oraghir ("Ημερησία") και στη συνέχεια της εφημερίδας Haïkakan Jamanak ("Αρμενικά Χρονικά"), που υποστήριζε την αντιπολίτευση στον Κοτσαριάν. Έχοντας επίγνωση των ορίων της δράσης του ως δημοσιογράφος, αρχίζει να ασχολείται με την πολιτική και το 2006 ιδρύει το Aïlentrank ("Εναλλακτική"), ένα κίνημα της κοινωνίας των πολιτών. Το χρησιμοποιεί ως εφαλτήριο προκειμένου να θέσει υποψηφιότητα στις βουλευτικές εκλογές του 2007, συμμετέχοντας σε μια λίστα υποψηφίων προσκείμενων στο Αρμενικό Εθνικό Κίνημα (ΜΝΑ, κυβέρνησε μεταξύ 1991 και 1998). Όταν ο Τερ - Πετροσιάν αμφισβητεί τη νίκη του Σαρκισιάν στις προεδρικές εκλογές του 2008, ο Πασινιάν πρωτοστατεί στις διαδηλώσεις στο Γιερεβάν. Μετά την επιβολή κατάστασης έκτακτης ανάγκης περνάει στην παρανομία. Καταζητείται για περισσότερο από έναν χρόνο, τελικά παραδίδεται στη Δικαιοσύνη και φυλακίζεται μέχρι το 2011.
Ο σκελετός του συστήματος, το Ρεπουμπλικανικό Αρμενικό Κόμμα (ΗΗΚ), ανήκει στην ομάδα του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος, υποστηρίζει μια υπερεθνικιστική και συντηρητική ιδεολογία, την οποία αντλεί από τα κείμενα του εθνικιστή μαχητή Γκαρεγκίν Νζντεχ (1886-1955), αποστόλου της "θρησκείας της φυλής" (τσερακρόν). Το ΗΗΚ σταδιακά πήρε στα χέρια του τον έλεγχο των κύριων μοχλών της εξουσίας. Ούτε ένας διευθυντής σχολείου ή δήμαρχος χωριού δεν ξεφεύγει από την πελατεία του, που αριθμεί 140.000 μέλη. Ο ολόπλευρος πραγματισμός αυτού του κυρίαρχου στο Κοινοβούλιο κόμματος προσαρμόζεται τέλεια στις σχέσεις αλληλεξάρτησης που έχουν εξυφανθεί μεταξύ χαμηλόβαθμων ή υψηλόβαθμων αξιωματούχων και ισχυρών επιχειρηματιών.
Όσον αφορά το οικονομικό επίπεδο, οι θητείες των Κοτσαριάν και Σαρκισιάν χαρακτηρίστηκαν από την επίσπευση των ιδιωτικοποιήσεων που ξεκίνησαν επί προεδρίας Τερ - Πετροσιάν. Οι υποχωρήσεις στα ιδιωτικά συμφέροντα Ρώσων και Αρμενίων λειτούργησαν ως επενδυτική πολιτική και οδήγησαν στο ξεπούλημα του εθνικού πλούτου, κυρίως του ορυκτού, θυσιάζοντας το περιβάλλον. Μια σαρανταριά ολιγάρχες, από τους οποίους πολλοί είναι βουλευτές, ελέγχουν τις βασικότερες βιομηχανικές, εμπορικές και τραπεζικές δραστηριότητες. Το 2017 η Αρμενία καταλάμβανε την ελάχιστα αξιοζήλευτη εκατοστή έβδομη θέση στον δείκτη αντίληψης διαφθοράς του Transparency International, ενώ η οργάνωση Freedom House, που μελετά τις χώρες σε μετάβαση, κατατάσσει το πολίτευμά της στην κατηγορία των "ημι-εδραιωμένων αυταρχικών καθεστώτων"3. Αυτή η ιδιοποίηση των πόρων προκαλεί αύξηση των ανισοτήτων. Παρά την επάνοδο στην ανάπτυξη την τελευταία δεκαετία, το ένα τρίτο σχεδόν του πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχειας και το ποσοστό της ανεργίας άγγιζε το 18% το 20164.
Επακόλουθο: η μετανάστευση αφαίμαξε τη χώρα, συμβάλλοντας παράλληλα στην εκτόνωση της πολιτικής δυσαρέσκειας. Σχεδόν το ένα τρίτο του πληθυσμού φαίνεται πως έχει εγκαταλείψει τη χώρα. Σήμερα η Αρμενία έχει, στην καλύτερη περίπτωση, 650.000 κατοίκους λιγότερους σε σύγκριση με το τέλος της σοβιετικής περιόδου5. Τα εμβάσματα από το εξωτερικό, που αποστέλλουν απόδημοι εγκατεστημένοι στη Ρωσία ή στη Δύση, αντιπροσώπευαν σχεδόν 20% του ΑΕΠ το 2013, ενώ παρέμεναν στο 13% το 20166. Αν και ελάχιστα ωφελούν τις επενδύσεις, εντούτοις ωφελούν πολύ την κατανάλωση εισαγόμενων προϊόντων, των οποίων τη διανομή ελέγχουν οι ολιγάρχες. Η δημογραφική ύφεση αυξάνει επίσης την απειλή για την ασφάλεια της χώρας, καθώς το Αζερμπαϊτζάν καταγράφει 3,5 φορές περισσότερες γεννήσεις ετησίως και ο στρατιωτικός του προϋπολογισμός είναι σχεδόν τριπλάσιος εκείνου της Αρμενίας7.
Τέλος, η σύγκρουση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ κατέστησε την Αρμενία χώρα στενά εξαρτώμενη από τη Ρωσία. Καθώς είναι στρατηγικοί σύμμαχοι εντός του Οργανισμού του Συμφώνου Συλλογικής Ασφαλείας (CSTO), οι δύο χώρες έχουν ένα σύστημα κοινής αεράμυνας. Βάσει συνθήκης που υπογράφηκε το 1992, Ρώσοι στρατιώτες προστατεύουν και τα αρμενο-τουρκικά σύνορα και διαθέτουν, στο Γκιουμρί, βάση στελεχωμένη από 3.000 άνδρες, της οποίας η μίσθωση παρατάθηκε ώς το 2044. Το Κρεμλίνο ελέγχει τη στασιμότητα της διπλωματικής διαδικασίας, που επικυρώνει εκ των πραγμάτων την υφιστάμενη κατάσταση: ούτε πόλεμος ούτε ειρήνη. Η Ρωσία, κεντρικός ρυθμιστικός παράγοντας στην Ομάδα του Μινσκ, που ιδρύθηκε το 1992 (μαζί με τις ΗΠΑ και τη Γαλλία), διατηρεί έναν μοχλό πίεσης, εξοπλίζοντας είτε την Αρμενία είτε το Αζερμπαϊτζάν, ανάλογα με τις προθέσεις της ή σύμφωνα με συμφέροντα της στιγμής. Η πρόσφατη προσέγγιση Μόσχας και Άγκυρας δημιούργησε, στην αρμενική πλευρά, φόβο νέων πιέσεων για την επιστροφή των κατεχόμενων αζερικών εδαφών. Οι πωλήσεις όπλων στο Αζερμπαϊτζάν θεωρήθηκαν προδοτικές από μεγάλο μέρος τής -παραδοσιακά ρωσόφιλης- κοινής γνώμης των Αρμενίων, μετά την επίθεση στη γραμμή του μετώπου, που στοίχισε τη ζωή 94 Αρμενίων στρατιωτών τον Απρίλιο του 2016, σύμφωνα με τους εκπροσώπους του Ναγκόρνο-Καραμπάχ στη Γαλλία. Όμως, τον Οκτώβριο του 2017, η αρμενική κυβέρνηση ανήγγειλε πως η Μόσχα θα της χορηγούσε νέο δάνειο της τάξης των 100 εκατομμυρίων δολαρίων για τη χρηματοδότηση της αγοράς ρωσικών όπλων σε φιλική τιμή...
Η στρατηγική εξάρτηση συνοδεύεται από οικονομική εξάρτηση, καθώς ρωσικά συμφέροντα κατέχουν τομείς-κλειδιά της αρμενικής οικονομίας: την πυρηνική ενέργεια, το αέριο, τον ηλεκτρισμό, τις μεταφορές κ.λπ. Η Ρωσία συνεισφέρει στο 39,5% των άμεσων ξένων επενδύσεων που πραγματοποιούνται στη χώρα και αρκετοί Αρμένιοι ολιγάρχες συνδέονται με τους Ρώσους ομολόγους τους. Όταν ήταν βουλευτής της αντιπολίτευσης, ο Πασινιάν δεν έχασε την ευκαιρία να επικρίνει, το 2013, την ένταξη στην Ευρασιατική Οικονομική Ένωση υπό την καθοδήγηση της Μόσχας, τη στιγμή που η χώρα του, όπως και η Ουκρανία, ετοιμαζόταν να συμμετάσχει στην ανατολική εταιρική σχέση της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Όταν οι διαδηλώσεις του Απριλίου εντάθηκαν, το Κρεμλίνο επέλεξε τη σύνεση. Ισχυρή ένδειξη: η ρωσική ηγεσία έδειξε μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στις αναφορές των διπλωματών της από ό,τι στις προειδοποιήσεις των απεσταλμένων της αρμενικής κυβέρνησης, που έσπευσαν στη Μόσχα προκειμένου να παρουσιάσουν τα εκτυλισσόμενα γεγονότα σαν επανάληψη των "χρωματιστών επαναστάσεων", εκείνων των κινημάτων του δρόμου που τη δεκαετία του 2000 οδήγησαν στην εγκαθίδρυση καθεστώτων εχθρικών προς τα ρωσικά συμφέροντα στην Ουκρανία, στη Γεωργία και στην Κιργιζία.
Αν και το Γιερεβάν και οι σημαντικότερες πόλεις της χώρας συμμετείχαν στο κίνημα, ο Νότος της χώρας, περισσότερο ελεγχόμενος από το HHK, και κυρίως το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, παρέμειναν αδρανή. Οι ηγέτες του ΗΗΚ, προσπαθώντας να αγγίξουν ευαίσθητες χορδές και επαναλαμβάνοντας συνεχώς την επιτακτική ανάγκη της εθνικής συνοχής, ανήγγελλαν ασταμάτητα επικείμενη επίθεση των Αζέρων. Το φόβητρο αυτό όμως επηρέασε περισσότερο τους Αρμενίους της διασποράς παρά τον πληθυσμό της χώρας, μουδιασμένο από τα σκάνδαλα διαφθοράς που υπονομεύουν τον αμυντικό μηχανισμό της. Έχοντας συνειδητοποιήσει τη σημασία του ζητήματος, ο Πασινιάν θέλησε να αποδείξει ότι ήταν σε θέση να το διαχειριστεί και πραγματοποίησε το πρώτο του ταξίδι ως επικεφαλής της κυβέρνησης στο Σούσι, για την επέτειο της κατάληψης της πόλης στις 9 Μαΐου του 1992, που είχε αποτελέσει σημαντικό σημείο καμπής στον πόλεμο.
Η κοινωνία των πολιτών της Αρμενίας έχει ισχυροποιηθεί, ωριμάζοντας σταδιακά μέσα από διαδοχικά κινήματα αμφισβήτησης: εκλογές του 2008, εναντίωση στον χωροταξικό σχεδιασμό του Γιερεβάν το 2011, στην αύξηση των κομίστρων των λεωφορείων το 2013 και της τιμής του ρεύματος το 2015 κ.λπ. Ο Πασινιάν κατάφερε να διοχετεύσει, προς όφελός του, την ενέργεια και την κινητοποίηση των νεαρών φοιτητών και των ακτιβιστών, όπως και τις γνώσεις τους σχετικά με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το κίνημα του 2018 βρήκε ακόμα και τον ύμνο του, το τραγούδι Καϊλούμ εμ ("Προχωρώ"), ερμηνευμένο από τον ροκ τραγουδιστή Χάικ Στβερ, σε στίχους του ίδιου του Πασινιάν.
Ο άνθρωπος που ποτέ δεν είχε ασχοληθεί πραγματικά με τίποτα άλλο παρά με τη δημοσιογραφία και την πολιτική του δρόμου θα πρέπει πλέον να συμβιβαστεί με ένα Κοινοβούλιο που ακόμη κυριαρχείται από το ΗΗΚ, το οποίο δεν βιάζεται να διακινδυνεύσει να χάσει τις έδρες του και να τροποποιήσει τον εκλογικό νόμο. Θα αναγκαστεί επίσης να διαπραγματευθεί κάποια ανταλλάγματα με ορισμένους από τους νέους συμμάχους του, όπως ο ολιγάρχης Γκαγκίκ Τσαρουκιάν, επικεφαλής του συντηρητικού σχηματισμού Ευημερούσα Αρμενία (BHK), δεύτερου κόμματος στο Κοινοβούλιο. Και κάτι ακόμα πιο περίπλοκο: θα χρειαστεί να προχωρήσει σε διαχωρισμό των εξουσιών, να διασφαλίσει την ανανέωση των γενεών και να βρει μια βιώσιμη λύση για το θέμα του Ναγκόρνο - Καραμπάχ.
Σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής, ήδη επιβάλλεται η ρεαλπολιτίκ. Ο πρώην βουλευτής της αντιπολίτευσης, μέχρι χθες επικριτής της προσχώρησης της χώρας του στην Ευρασιατική Οικονομική Ένωση, φόρεσε το καινούργιο του πρωθυπουργικό ένδυμα για να συναντηθεί στο Σότσι, στις 14 Μαΐου, με τους αρχηγούς των κρατών του οργανισμού, οι οποίοι του επεφύλαξαν μία από τις θερμότερες υποδοχές. Επιπλέον, η σύνθεση της νέας μεταβατικής κυβέρνησης, που χαρακτηρίζεται από νεαρές ηλικίες και από απειρία, ρίχνει ένα πέπλο αμφιβολιών γύρω από τις πιθανότητες κατάληξης σε πειστικά αποτελέσματα. Ο νέος πρωθυπουργός, εάν δεν θέλει να απογοητεύσει όσους τον έφεραν στην εξουσία επιστρέφοντας στην απραξία της γενιάς του 1988, οφείλει να προχωρήσει γρήγορα σε τρία μέτωπα: τη διοργάνωση διάφανων εκλογών, τη μάχη ενάντια στον θεσμοποιημένο χρηματισμό και την εγκαθίδρυση μιας πιο ισορροπημένης συνεργασίας με τη Ρωσία.
1 Βλ. Philippe Descamps, "État de guerre permanent dans le Haut-Karabakh", "Le Monde diplomatique", Δεκέμβριος 2012.
2 "Rapport sur l’abus de ressources administratives pendant les processus électoraux", Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τη Δημοκρατία Μέσω του Δικαίου (Επιτροπή της Βενετίας), Συμβούλιο της Ευρώπης, Στρασβούργο, 20 Δεκεμβρίου 2013.
3 Έκθεση 2018 για τις χώρες στο στάδιο της μετάβασης, www.freedomhouse.org
4 Στατιστική επιτροπή της Δημοκρατίας της Αρμενίας, http://armstatbank.am
5 Η Αρμενία είχε πληθυσμό 3,6 εκατομμυρίων κατοίκων 1992, έναντι 2,9 το 2017, σύμφωνα με τις επίσημες απογραφές, που μάλλον ήταν πολύ αισιόδοξες.
6 "Migration and remittances data" και γενικά δεδομένα για την Αρμενία, Παγκόσμια Τράπεζα, Ουάσινγκτον, Απρίλιος 2018.
7 Το ύψος του προϋπολογισμού αυτού ανέρχεται στα 1.529 εκατομμύρια δολάρια, έναντι 444 για την Αρμενία το 2017. "Military expenditure by country, in constant", Διεθνές Ινστιτούτο Ερευνών για την Ειρήνη της Στοκχόλμης (SIPRI), 2018.
* Ο Tigrane Yegavian είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας των "Arménie. À l’ombre de la montagne sacrée", Nevicata, συλλ. "L’âme des peuples", 2015, και του "Diasporalogue" (με τον Serge Avédikian), Thaddée, 2017.
Οι υποχωρήσεις στα συμφέροντα Ρώσων και Αρμενίων ολιγαρχών λειτούργησαν ως επενδυτική πολιτική για 20 χρόνια περίπου και οδήγησαν στο ξεπούλημα του εθνικού πλούτου. Παρά την επάνοδο στην ανάπτυξη την τελευταία δεκαετία, το 1/3 του πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχειας και η ανεργία άγγιζε το 18% το 2016
Ο νέος πρωθυπουργός, εάν δεν θέλει να απογοητεύσει όσους τον έφεραν στην εξουσία επιστρέφοντας στην απραξία της γενιάς του 1988, οφείλει να προχωρήσει γρήγορα σε τρία μέτωπα: τη διοργάνωση διάφανων εκλογών, τη μάχη ενάντια στον θεσμοποιημένο χρηματισμό και την εγκαθίδρυση μιας πιο ισορροπημένης συνεργασίας με τη Ρωσία
