Άρθρο ειδικού συνεργάτη
Παρά το γεγονός ότι η αφοσίωση της Τουρκίας στη δημοκρατία και το κράτος δικαίου υπήρξε ασταθής ακόμη και πριν την απόπειρα πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου 2016, αυτή κατέστη ακόμη πιο αμφισβητήσιμη έκτοτε για πολλούς λόγους. Κατ’ αρχάς η επέκταση του καθεστώτος έκτακτης ανάγκης από τις 20 Ιουλίου 2016 έδωσε στην κυβέρνηση απεριόριστη εξουσία μέσω της εκτεταμένης χρήσης νομοθετικών διαταγμάτων. Επιπλέον, η εκτεταμένη «επιχείρηση κάθαρσης» εναντίον όσων συνδέονται με το κίνημα του Γκιουλέν, το ισλαμικό κίνημα που ενορχήστρωσε την απόπειρα πραξικοπήματος, έφτασε σ’ ένα ανεξήγητο επίπεδο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι ακόμη και όσοι είχαν λογαριασμούς στη συνδεόμενη με τον Γκιουλέν τράπεζα Asya, η οποία ήταν νόμιμη τράπεζα υπαγόμενη στην υπηρεσία τραπεζικής εποπτείας της Τουρκίας (BDDK), οδηγήθηκαν στα δικαστήρια ή / και καταδικάστηκαν για υποστήριξη της τρομοκρατίας και της απόπειρας πραξικοπήματος. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι όσοι κατηγορήθηκαν για σχέσεις με το κίνημα του Γκιουλέν ήταν αθώοι. Πρέπει να σημειωθεί ότι το κίνημα του Γκιουλέν είχε διεισδύσει σε όλους τους κρατικούς θεσμούς, ειδικά δε στους πιο στρατηγικούς θεσμούς, όπως η αστυνομία και ο στρατός, χάρη στην πολύχρονη συνεργασία του με το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) που κράτησε ώς τα τέλη του 2013, όταν το κίνημα του Γκιουλέν εξαπέλυσε την πρώτη του «επίθεση», αποκαλύπτοντας σκάνδαλα διαφθοράς στα οποία ενεπλάκησαν ο Ερντογάν και αρκετοί υπουργοί.
Η αντίδραση του Προέδρου, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, σε αυτή την επίθεση -«υπήρξε τίποτα που να θέλησαν αυτοί (σ.σ: το κίνημα του Γκιουλέν) και να μην το δώσαμε;»- ήταν αποκαλυπτική της στενής σχέσης μεταξύ του κινήματος και του AKP. Τέλος, όπως είναι σήμερα γνωστό, τα νομοθετικά διατάγματα έχουν ξεκινήσει να στοχοποιούν όλη την αντιπολίτευση, όπως πολιτικούς -συμπεριλαμβανομένων δεκατεσσάρων βουλευτών του Δημοκρατικού Κόμματος των Λαών (HDP) και ενός βουλευτή του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος (CHP), για να μην αναφέρουμε την πληθώρα τοπικών κομματικών στελεχών και μελών - δημοσιογράφους, ακαδημαϊκούς, ακόμη και διεθνείς ακτιβιστές για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Με βάση αυτή την υπερβολική αντίδραση της κυβέρνησης, η αντιπολίτευση χαρακτηρίζει την περίοδο του καθεστώτος έκτακτης ανάγκης ως «πολιτικό πραξικόπημα» του AKP.
Ειδικά μετά το δημοψήφισμα του Απριλίου 2017 για την αλλαγή του συντάγματος στην κατεύθυνση ενός πολύ ισχυρού προεδρικού συστήματος, το αμφισβητούμενο αποτέλεσμα του οποίου ήταν υπέρ του AKP, οι συζητήσεις έχουν επικεντρωθεί στην αλλαγή καθεστώτος. Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος έβαλε τη χώρα σε μεταβατική περίοδο ώς το 2019, κατά τη διάρκεια της οποίας θα διεξαχθεί άλλη μια εκλογική αναμέτρηση, που θα καθορίσει τον πρώτο Πρόεδρο του νέου συστήματος. Δύο χρόνια είναι πολύ μακρά περίοδος για να μπορούν να γίνουν ακριβείς προβλέψεις στο πλαίσιο της παρούσας διεθνούς πολιτικής κατάστασης, ειδικά για μια χώρα όπως η Τουρκία. Παρ’ όλα αυτά, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν αναμένεται να γίνει ο πρώτος Πρόεδρος του νέου συστήματος. Μάλιστα, το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος του Απριλίου εορτάστηκε ήδη ως το τέλος του παλιού κεμαλικού καθεστώτος και ως η de jure αφετηρία της «Νέας Τουρκίας» υπό την προεδρία του Ερντογάν. (ΦΩΤΟ 1)
Το 49% που αντιτάχθηκε στην αλλαγή καθεστώτος έχει αγνοηθεί παντελώς. Θα ήταν αφελές να αναμένει κανείς κάποια ένδειξη υποχώρησης από το κυβερνών κόμμα, του οποίου η ίδια η ύπαρξη βασίζεται στις βαθιές διαχωριστικές γραμμές της Τουρκίας1.
Το βασικό ερώτημα στην Τουρκία, λοιπόν, δεν είναι πια εάν αλλάζει το καθεστώς, αλλά σε ποια κατεύθυνση αλλάζει. Δεν είναι δύσκολο να μαντέψει κανείς ότι το νέο καθεστώς θα είναι συντηρητικό, βασισμένο στη σουνιτική ισλαμιστική γραμμή, εθνικιστικό και νεοφιλελεύθερο, αφού αυτή είναι η γραμμή πάνω στην οποία μετασχηματίζεται η Τουρκία μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα των ’80s. Σε αντίθεση με την αναγωγική δυτική αντίληψη για την Τουρκία (που βασίζεται στο σχήμα της σύγκρουσης των κοσμικών ελίτ και του στρατού με τους καταπιεσμένους συντηρητικούς), η πραγματικότητα είναι πιο περίπλοκη.
Το στρατιωτικό πραξικόπημα της 12ης Σεπτεμβρίου 1980 δεν βασίστηκε σε αυτό το δίπολο, αλλά, αντιθέτως, κατέστη η βάση μιας περισσότερο πολύπλοκης ιδεολογικής γραμμής, της νέας ιδεολογικής τριλογίας της Τουρκίας: ισλαμιστική (σε σουνιτική γραμμή), εθνικιστική (η τουρκική ταυτότητα υπεράνω των μειονοτήτων) και νεοφιλελεύθερη. Υπό αυτή την έννοια, το AKP δεν αναρριχήθηκε στην εξουσία συμπτωματικά, αλλά κατόρθωσε να ενσωματώσει και να εκπροσωπήσει τους πυλώνες της νέας ιδεολογικής γραμμής της Τουρκίας.
Έτσι εξηγούνται και κάποιες πρόσφατες εξελίξεις στην Τουρκία, που μπορεί να μοιάζουν μεμονωμένες και άσχετες μεταξύ τους, όπως η ενεργοποίηση του συστήματος των φυλάκων γειτονιάς (μπεχτσήδες2) όχι απλώς ως μέτρο ασφαλείας, αλλά και ως σύστημα επιτήρησης του τρόπου ζωής σε τοπικό επίπεδο. Ή η αυξανόμενη καταπίεση των γυναικών ως προς τον ενδυματολογικό τους κώδικα, αφού πολλές γυναίκες που φορούσαν μίνι φούστες ή σορτς έχουν υποστεί σωματική βία για απρεπή ενδυμασία με βάση «την κουλτούρα της χώρας». Ή η μεταβίβαση δημοσίων σχολείων και δημόσιας γης σε ιδρύματα που ασχολούνται με τη διάδοση της σουνιτικής τουρκικής κουλτούρας, όπως το Ίδρυμα Τουρκικής Νεολαίας & Εκπαίδευσης (TÜRGEV) -του οποίου ηγείται ο υιός του Προέδρου Ερντογάν- και το Ίδρυμα Διάδοσης της Επιστήμης (İYV). Όλες αυτές πρέπει να αναλυθούν ως συμβολικές εξελίξεις που καταδεικνύουν τον προσανατολισμό του νέου καθεστώτος.
Φαίνεται πως η κυβέρνηση, της οποίας η διαιρετική, λαϊκιστική πολιτική έχει φτάσει πια στα φυσικά της όρια, έχει ως στόχο να ολοκληρώσει de facto αυτή την αλλαγή μέχρι το 2019, σταδιακά και «σιωπηρά», διατηρώντας εν ισχύι το καθεστώς έκτακτης ανάγκης. Υπό αυτή την έννοια, όπως δήλωσε ανοιχτά ο Πρόεδρος Ερντογάν, «το πραξικόπημα ήταν δώρο Θεού» και η 15η Ιουλίου 2016 αποτελεί την ιδρυτική «Ημέρα της Νίκης» της Νέας Τουρκίας. (ΦΩΤΟ 2)
1 Βλέπε σχετικά Αχμέτ Ινσέλ, «Η Νέα Τουρκία του Ερντογάν», εκδόσεις «Διάμετρος», Αθήνα, Απρίλιος 2017.
2 Το σύστημα φυλάκων γειτονιάς βασίζεται σε νόμο του 1966 και είχε καταστεί ανενεργό από τις αρχές της δεκαετίας του ‘90. Οι φύλακες γειτονιάς περιπολούν άοπλοι ή ένοπλοι και αμείβονται με 500-700 δολάρια μηνιαίως.
