Ο Πέτερ Χάντκε, ένας από τους σημαντικότερους, αν όχι ο σημαντικότερος, εν ζωή γερμανόφωνους συγγραφείς, τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 2019. Ένα Νόμπελ που συζητήθηκε πολύ, για λόγους εξωλογοτεχνικούς βέβαια, μιας και ο Χάντκε κατά τη διάρκεια του γιουγκοσλαβικού πολέμου υποστήριξε τον Μιλόσεβιτς και, όπως είναι φυσικό, η στάση ενός καλλιτέχνη σε θέματα πολιτικά και κοινωνικά δεν θα μπορούσε παρά να επηρεάζει την άποψη που διαμορφώνεται για το πρόσωπό του. Όμως η δεινή συγγραφική ικανότητα του Π. Χάντκε υποσκελίζει κατά κάποιον τρόπο όποια ένσταση για θέματα που σχετίζονται με ηθικά ζητήματα. Στο μακρύ, σύνθετο, πολυσήμαντο, πειραματικό, ανατρεπτικό έργο του έχει ασχοληθεί, με θαυμαστά αποτελέσματα, με όλα τα είδη του γραπτού λόγου: κινηματογραφικά σενάρια, θεατρικά έργα, ποίηση, μυθιστόρημα, μετάφραση, δοκίμιο.
Πέντε ιδιότυπα δοκίμια έχει γράψει ο Π. Χάντκε και, στον αντίποδα της άποψης που θέλει το δοκίμιο στεγνό και επιστημονικό, είναι κείμενα με βάθος αλλά και σαγηνευτική ατμόσφαιρα, με μια δική τους ποιητική αίσθηση, με τον ήρωα / αφηγητή να ενδοσκοπείται διαρκώς, δίνοντας την εντύπωση μιας αποσπασματικής αυτομυθοπλασίας. Από τις εκδόσεις Εστία κυκλοφορούν το «Δοκίμιο για τον μανιταροτομανή» και το «Δοκίμιο για το τζουκμπόξ», και πρόκειται να κυκλοφορήσουν το «Περί κοπώσεως» και το «Περί πετυχημένης μέρας». «Το δοκίμιο για το αποχωρητήριο», μεταφρασμένο εξαιρετικά από τον Σπύρο Μοσκόβου, όπως και όλα τα υπόλοιπα, δεν μπορεί να μην εγείρει συνειρμούς με την ταινία του Βιμ Βέντερς «Υπέροχες μέρες», η δράση της οποίας εκτυλίσσεται σε μια σειρά από δημόσιες τουαλέτες του Τόκιο.
Ο Π. Χάντκε διατρέχει όλες τις μορφές του αποχωρητηρίου / αναχωρητηρίου που συνάντησε στη ζωή του και το κάνει όχι με την αγωνία του ανθρώπου που παλεύει με την ύπαρξη, αλλά με τη διαύγεια και τη μαεστρία του καλλιτέχνη που γνωρίζει πως στο ερώτημα κρύβεται η ουσία. Και στο ερώτημα περικλείεται η περιπλάνηση. Και στην περιπλάνηση περικλείεται ο πειραματισμός. Όλο το έργο του Χάντκε έχει πειραματική χροιά. Ο συγγραφέας / αφηγητής επιζητά την απομόνωση για να ξαναβρεί τη γλώσσα. Φεύγει από τη συνάφεια, επιζητώντας την ακρίβεια και την καθαρότητα της λέξης. Εκτοξεύεται από την καθημερινότητα σε έναν κόσμο που ζει στο ημίφως, εκεί όπου κυριαρχούν οι λεπτομέρειες των σχημάτων, η ηχώ των ομιλιών, ο φασματικός κόσμος της απουσίας. Το «Δοκίμιο για το αποχωρητήριο» γράφτηκε μέσα σε δύο εβδομάδες, κάπου ανάμεσα στην Ιλ-ντε-Φρανς και στη Νορμανδία, «σε μια ενδιάμεση ζώνη, σε ίση σχεδόν απόσταση από τη μεγαλούπολη και τη θάλασσα».
Ξεκινώντας από την παιδική ηλικία και την εφηβεία, διασχίζει όλες τις ηλικίες μέχρι τη στιγμή που γράφεται το δοκίμιο, με αναφορές στα αποχωρητήρια που επισκέφτηκε ή επισκεπτόταν τακτικά, τα οποία υπήρξαν τόποι σημαντικοί γι’ αυτόν. «Ήταν στην καμπή ανάμεσα στην παιδική και στην εφηβική ηλικία μου, όταν το αποχωρητήριο άρχισε να σημαίνει για μένα κάτι παραπάνω από το συνηθισμένο ή οικείο». Το πραγματικό σημείο καμπής, όμως, είναι η επίσκεψή του στο αποχωρητήριο ενός ναού στη Νάρα της Ιαπωνίας. «Το “μέρος” στη Νάρα ήταν κι ένας τόπος απελευθέρωσης. Δεν ήταν απλώς καταφύγιο, άσυλο, απο-χωρητήριο. Ήταν εκείνη την ώρα του πρωινού ένας τόπος ανεπανάληπτος, που ίσως δεν είχε υπάρξει ποτέ στο παρελθόν, ο κατ’ εξοχήν “τόπος”». Τότε αρχίζει το αποχωρητήριο να τον ακολουθεί ως ιδέα. Μια τάση φυγής, η επιθυμία της απομόνωσης, η απροθυμία της συναναστροφής, η απροθυμία της κοινωνίας, εκείνο το ανακουφιστικό «επιτέλους μόνος!». Αλλά όχι μόνο αυτό. Δεν είναι μόνο η απομόνωση, είναι και η ένωση με τον κόσμο. Μια ένωση που, κατά βάθος, αναζητά. Ή καλύτερα η στιγμή της δημιουργίας είναι πιο οργασμική όταν στο «φόντο» υπάρχει η βουή των ανθρώπων. Γιατί τελικά αυτό είναι το ζητούμενο: η καταφυγή στην απομόνωση, με τους ανθρώπους σε απόσταση ανάσας. «Γιατί εγώ, που είμαι τούτο κι εκείνο, αυτός που και όπως είμαι τέλος πάντων, χρειάζομαι μια τέτοια πορεία ανθρώπων» λέει ο αφηγητής, καθώς κοιτάζει μια πομπή ανθρώπων έξω από μια δημόσια τουαλέτα στο Κασκάις, στις πορτογαλικές ακτές του Ατλαντικού. Κι αλλού: «Αλλά πώς γινόταν, από την άλλη μεριά, να είναι μεν η σιγή του μέρους ευτύχημα, να επενεργεί όμως ακόμα εντονότερα όποτε συνοδευόταν από τους ήχους του έξω κόσμου, τον άνεμο, ένα ποτάμι έξω από το παράθυρο, τραίνα που περνούσαν, καμιόνια, τραμ, ακόμα και σειρήνες περιπολικών ή ασθενοφόρων;». Ο αφηγητής γυρίζει στους άλλους «έμπλεος ευγλωττίας». Άλλωστε, ο Π. Χάνκτε είχε πει κάποτε: «Ο Κάφκα θα μείνει το μοντέλο του αιώνα. Γνωρίζουμε πόσο κοστίζει κάθε του φράση, πόσο του στοίχισε».
Γραφή ειρωνική, περιπαικτική, έξυπνη, μελαγχολική, «δαιμονική» από έναν βιρτουόζο της πρόκλησης, έναν γνώστη και αιώνιο αναζητητή της «ανθρώπινης συνθήκης», έναν άνθρωπο που αναζητά τη φράση με όποιο τίμημα.
info
Πέτερ Χάντκε
«Δοκίμιο για το αποχωρητήριο»
Μετάφραση: Σπύρος Μοσκόβου
Εκδόσεις Εστία
Σελίδες: 80
Τιμή: 14 ευρώ
