Συστεγάζοντας πολλές και διάφορες πολιτοφυλακές στους κόλπους της, η οργάνωση Χασντ Αλ-Σαάμπι κατέχει θέση-κλειδί στην πολιτική σκακιέρα του Ιράκ. Ο παραστρατιωτικός αυτός συνασπισμός, που συγκροτήθηκε στο πρότυπο των Φρουρών της Επανάστασης του Ιράν για να πολεμήσει ενάντια στο Ισλαμικό Κράτος (ISIS), έχει πλέον αποκτήσει τη δύναμη να επαναφέρει στην τάξη την κυβέρνηση, ενώ οι διάφορες ομάδες του συμμετέχουν και στις εκλογές.
Στις 10 Ιουνίου 2014 το Ιράκ μένει εμβρόντητο. Η Μοσούλη, η μεγάλη πόλη του βόρειου τμήματος της χώρας, πέφτει στα χέρια του Ισλαμικού Κράτους (ISIS). Ο στρατός, οι αντιτρομοκρατικές μονάδες, η αστυνομία και οι άλλες δυνάμεις εθνικής ασφάλειας αποδεικνύονται ανίκανες να αντιμετωπίσουν μερικές εκατοντάδες τζιχαντιστές. Έχοντας υποστεί πανωλεθρία, εγκαταλείπουν τόνους στρατιωτικού υλικού στη σουνιτική οργάνωση-εχθρό. Πρόκειται για εθνικό δράμα, που συνοδεύεται από ένα γενικευμένο αίσθημα πανικού και ταπείνωσης. Τρεις μέρες μετά την πτώση της Μοσούλης, ο Αλί Αλ-Σιστανί, ο ανώτατος θρησκευτικός ηγέτης της Νατζάφ -του νευραλγικού κέντρου των σιιτών του Ιράκ-, εκδίδει έναν φετφά (θρησκευτική εντολή) καλώντας τον λαό να κινητοποιηθεί στρατιωτικά και να αντισταθεί στην επίθεση του ΝΤΑΕΣ (ακρωνύμιο του Ισλαμικού Κράτους στα αραβικά).
Χιλιάδες νέοι ανταποκρίνονται στο κάλεσμα και κατατάσσονται στις πολιτοφυλακές που ήδη υπάρχουν ή σε όσες νέες συγκροτούνται σχεδόν παντού στη χώρα. Για τους εθελοντές αυτούς δεν τίθεται ζήτημα ενσωμάτωσης σε έναν εθνικό στρατό που έχει πλήρως απαξιωθεί. Προκειμένου να διατηρήσει τον έλεγχο της κατάστασης, η κυβέρνηση της Βαγδάτης δημιουργεί μια πλατφόρμα με την ονομασία Χασντ Αλ-Σαάμπι (Μονάδες Λαϊκής Κινητοποίησης) για να συγκεντρώσει, να οργανώσει και να καθοδηγήσει αυτές τις ετερόκλητες ομάδες πολιτοφυλάκων. Έτσι γεννιέται η Χασντ, την οποία ορισμένοι Ιρακινοί πολιτικοί πολύ σύντομα θα χαρακτηρίσουν ως «νέα προεδρική φρουρά» - μια αναφορά στο επίλεκτο στρατιωτικό σώμα κατά την περίοδο της δικτατορίας του Σαντάμ Χουσεΐν. Ο συνασπισμός αυτός θα συμβάλει στην εξουδετέρωση του Ισλαμικού Κράτους και πλέον η επιρροή του έχει γίνει καθοριστική για την πολιτική ζωή του Ιράκ.
Διότι αυτές οι ένοπλες φρουρές που συνυπάρχουν κάτω από την ίδια σημαία δεν περιορίζονται πλέον στον πόλεμο κατά του Ισλαμικού Κράτους ή των ομάδων που ακόμη το επικαλούνται (1). Μάρτυρας του ολοένα και μεγαλύτερου ειδικού βάρους της Χασντ αποτελεί το γεγονός ότι τον Ιούλιο του 2023 η ιρακινή κυβέρνηση ενέγραψε στον κρατικό προϋπολογισμό ως δικό της προσωπικό 238.075 άνδρες (έναντι 122.000 το 2021), ένας αριθμός που αντιστοιχεί πλέον στο 6% των δημόσιων υπαλλήλων, με μισθολογική μάζα που ισοδυναμεί με 2,5 δισεκατομμύρια ευρώ (το 1,8% του κρατικού προϋπολογισμού). Ως μέτρο σύγκρισης, ο στρατός αριθμεί 454.000 άτομα και το υπουργείο Εσωτερικών (στο οποίο υπάγονται η αστυνομία, η συνοριοφυλακή και οι λοιπές δυνάμεις ασφάλειας) 700.000 άτομα. Πώς ένας συνασπισμός πολιτοφυλακών κατόρθωσε να αποκτήσει τέτοιο μέγεθος και να βαρύνει τόσο στα δημόσια οικονομικά της χώρας; Για να απαντηθεί το ερώτημα, θα πρέπει να ξετυλίξουμε το νήμα της εξέλιξης του Ιράκ στη μετά Χουσεΐν εποχή.
Για την εξουσία που εγκαταστάθηκε στο Ιράκ μετά την πτώση του δικτάτορα, στις 9 Απριλίου 2003, η Χασντ αποτελεί πλέον εγγυήτρια δύναμη για την επιβίωσή της, όπως συμβαίνει και με τους Φρουρούς της Επανάστασης (Pasdaran), που υπερασπίζονται την Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν. Καθώς η αρχική αποστολή της να πολεμήσει κατά των τζιχαντιστών δεν ήταν επαρκής για να της αποδώσει τον ρόλο προστάτη του καθεστώτος, δημιουργήθηκε ένα νομικό πλαίσιο προκειμένου να νομιμοποιήσει τη δράση της, να εγγυηθεί τη διαιώνισή της και να της επιτρέψει να ασκεί έλεγχο στην ιρακινή επικράτεια και στον ιρακινό λαό. Στις 26 Νοεμβρίου 2016 το Κοινοβούλιο ψήφισε νόμο προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση. Το νομοθετικό αυτό κείμενο αναγορεύει τη Χασντ σε επίσημο όργανο του ιρακινού κράτους, το οποίο υπάγεται κατευθείαν στον πρωθυπουργό. Βέβαια, η πρωθυπουργική δικαιοδοσία είναι μάλλον τυπική, καθώς η παραστρατιωτική οργάνωση, με τον δικό της θεσμικό μανδύα πλέον, είναι de facto αυτονομημένη από την κυβερνητική εξουσία.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να γίνει μια σημαντική διάκριση μεταξύ της κυβέρνησης και της πραγματικής εξουσίας. Η πραγματική εξουσία διαμορφώθηκε από φιλοϊρανικές ομάδες, με πηγή έμπνευσης το ιρανικό μοντέλο. Έχοντας θεμελιωθεί στα μέσα της δεκαετίας του 2000 με άξονα την αριθμητική υπεροχή των σιιτών στον πληθυσμό, λειτουργεί με βάση τους δικούς της κανόνες και στρατηγικές και δεν θεωρεί ούτε τους Κούρδους ούτε τους Άραβες σουνίτες ως εταίρους με τους οποίους θα μπορούσε να επιδιώξει εθνική συνεννόηση. Η κυβέρνηση από την πλευρά της χρησιμεύει ως βιτρίνα και ελίσσεται πλέον εντός ενός πολύ στενού πλαισίου. Ενεργώντας πίσω από την πρόσοψη αυτή, οι δυνάμεις που διαθέτουν πραγματική επιρροή επιτρέπουν, μέσω της διεξαγωγής βουλευτικών εκλογών, μια οριοθετημένη πολιτική εναλλαγή, τον σχηματισμό νέων κυβερνήσεων και ανέχονται έως και έναν βαθμό πολιτικού ανταγωνισμού μεταξύ κομμάτων με την προϋπόθεση ότι δεν αμφισβητείται ο πυρήνας της εξουσίας τους.
Υπό από αυτό το πρίσμα, η Χασντ ή κάποια από τις ένοπλες ομάδες της μπορεί να έρθει σε ευθεία αντιπαράθεση με την κυβέρνηση, όπως συνέβη με την κυβέρνηση του Μουσταφά Αλ-Καζιμί (2). Τη νύχτα της 5ης προς 6η Νοεμβρίου 2021, στην καρδιά της «πράσινης ζώνης», της αυστηρά φυλασσόμενης συνοικίας της ιρακινής πρωτεύουσας, η πρωθυπουργική οικία έγινε στόχος επίθεσης από μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Παρόλο που ο πρωθυπουργός γλίτωσε, πολλοί Ιρακινοί είδαν πίσω από την απόπειρα το χέρι της Χασντ. Πράγματι, υπήρχαν υποψίες ότι ο Αλ-Καζιμί ενεχόταν στη δολοφονία, στις 3 Ιανουαρίου 2020 στη Βαγδάτη, του Ιρανού στρατηγού Γκασέμ Σολεϊμανί, διοικητή των δυνάμεων Αλ-Κοντς, και του Αμπού Μεχντί Αλ-Μουχαντίς (του «μηχανικού»), ηγέτη των Καταέμπ Χεζμπολά (Φάλαγγες του Κόμματος του Θεού) και ισχυρού άνδρα της Χασντ. Ο πρωθυπουργός του Ιράκ κατηγορούνταν επίσης ότι επιδίωκε να αποκτήσει διεθνές κύρος που θα του επέτρεπε να απομονώσει πολιτικά τις πιο ριζοσπαστικές φιλοϊρανικές φράξιες του καθεστώτος και να περιορίσει την πολιτική επιρροή του παραστρατιωτικού συνασπισμού.
Η Χασντ δεν είναι ομοιογενής οντότητα και χωρίζεται σε τρία κύρια ρεύματα, με αντιτιθέμενα, κάποιες φορές, συμφέροντα. Το πρώτο ρεύμα είναι ιδεολογικά ευθυγραμμισμένο με το Ιράν και πλέον ελέγχει τον συνασπισμό. Η δεύτερη ομάδα, από την πλευρά της, αναφέρεται στη μαρτζαΐγια της Νατζάφ, δηλαδή την ανώτατη θρησκευτική αρχή που ενσαρκώνει ο Αλ-Σιστανί. Τέλος, μια τρίτη πτέρυγα υιοθετεί ως πολιτική γραμμή τον ιρακινό εθνικισμό, με εμβληματική φυσιογνωμία τον πολιτικό και θρησκευτικό ηγέτη Μοκτάντα Αλ-Σαντρ. Μετά την ήττα του Ισλαμικού Κράτους, τα δύο τελευταία ρεύματα ακολούθησαν διαφορετικούς δρόμους. Οι δυνάμεις της μαρτζαΐγια ενσωματώθηκαν στον ιρακινό στρατό, ενώ οι δυνάμεις του Αλ-Σαντρ, με όχημα την οργάνωση Σαράγια Αλ-Σαλάμ (Ταξιαρχίες της Ειρήνης), παρέμειναν εντός της Χασντ, γεγονός που τους επιτρέπει να αξιοποιούν τους οικονομικούς πόρους της. Με την πάροδο του χρόνου, η Σαράγια Αλ-Σαλάμ πήρε αποστάσεις και από το φιλοϊρανικό ρεύμα, παραχωρώντας του ουσιαστικά τον έλεγχο της Χασντ. Πέρα από τις τρεις αυτές μεγάλες διαχωριστικές γραμμές, υπάρχουν μικρές ένοπλες ομάδες, σουνιτικές ή μειονοτικές [χριστιανοί, γιεζίντι, σαμπάκ (3) κ.τ.λ.] και, ανάλογα με τα συμφέροντά τους, συμμαχούν με κάποια από τις κύριες ομάδες, συχνότερα με τη φιλοϊρανική πτέρυγα λόγω της ισχύος της.
Η επιρροή των πολιτοφυλακών που απαρτίζουν τη Χασντ γίνεται ακόμη σημαντικότερη, καθώς έχουν δημιουργήσει πολιτικούς βραχίονες που συμμετέχουν στην κομματική ζωή της χώρας. Το γεγονός αυτό τους επιτρέπει να εκπροσωπούνται στο Κοινοβούλιο, να συμμετέχουν στην κυβέρνηση και να αξιοποιούν κρατικούς πόρους, κάτι που διευρύνει τα περιθώρια ελιγμών τους ως προς τη διαχείριση του συσχετισμού δυνάμεων στο εσωτερικό του καθεστώτος. Από τις βουλευτικές εκλογές του 2018 οι εκλογικοί συνδυασμοί που συνδέονται με πολιτοφυλακές καταλαμβάνουν συστηματικά την πρώτη και τη δεύτερη θέση. Συνέβη στις 12 Μαΐου 2018, όταν ο συνδυασμός του Μοκτάντα Αλ-Σαντρ, με την υποστήριξη των Ταξιαρχιών της Ειρήνης, ήρθε πρώτος με 54 έδρες. Ο συνδυασμός του Χαντί Αλ-Αμερί, προσωπικότητας που πρόσκειται στην Τεχεράνη και υποστηρίχθηκε από τις πολιτοφυλακές Μπαντρ (από το όνομα στρατιωτικής νίκης του προφήτη Μωάμεθ και των οπαδών του), Ασαΐμπ Αλ Αλ-Χακ (Ένωση των Κατόχων του Δικαίου) και Καταέμπ Χεζμπολά, κατέλαβε τη δεύτερη θέση με 48 έδρες. Αντίθετα, ο συνδυασμός του Χαϊντέρ Αλ-Αμπαντί, τότε πρωθυπουργού, ο οποίος διέθετε την υποστήριξη της Δύσης και των χωρών του Κόλπου, κατέλαβε μόλις την τρίτη θέση με 42 έδρες. Το 2021 το κίνημα του Αλ-Σαντρ ήρθε και πάλι πρώτο με 73 έδρες. Αν προστεθούν οι έδρες του Αλ-Αμερί στις έδρες του πρώην πρωθυπουργού Νούρι Αλ-Μαλίκι, που επίσης πρόσκειται στην Τεχεράνη, προκύπτει σύνολο 51 εδρών. Έτσι, οι πολιτικοί σχηματισμοί που υποστηρίζονται από πολιτοφυλακές της Χασντ καθορίζουν την κοινοβουλευτική ζωή στο Ιράκ.
Με την πάροδο των χρόνων η Χασντ εδραιώνεται και επεκτείνει την επιρροή της. Η πολύ διαδεδομένη στη Δύση αντίληψη ότι δεν πρόκειται πάρα για έναν συνασπισμό πολιτοφυλακών ισχύει όλο και λιγότερο. Η οργάνωση αυτή διαθέτει κοινωνική βάση, ένοπλους βραχίονες, πολιτικούς εκπροσώπους και οικονομικά μέσα. Όσο περισσότερος καιρός περνά τόσο δυσκολότερο θα είναι να εξοβελιστεί από το πολιτικό πεδίο, πόσο μάλλον να εξουδετερωθεί.
1. Βλ. Laurent Perpigna Iban, «En Irak, le retour de Daech», Le Monde diplomatique, Δεκέμβριος 2021.
2. «L’impossible gestion de la diversité en Irak», «Politique etrangere», Παρίσι, άνοιξη 2022.
3. Οι Σαμπάκ αποτελούν μια ετερόκλητη κοινότητα με δυσδιάκριτες ρίζες, η οποία υπολογίζεται πως αριθμεί μερικές εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους. Ζουν σε περίπου 60 χωριά, διασκορπισμένα στην πεδιάδα της Νινευή, ανατολικά της Μοσούλης.
O Adel Bakawan είναι διευθυντής του Γαλλικού Κέντρου Έρευνας για το Ιράκ (Centre francais de recherche sur l’Irak, CFRI).
Πώς χρηματοδοτείται η πολιτοφυλακή
Εκτός από τα σημαντικά κρατικά κονδύλια που απορροφά, η Χασντ ετοιμάζεται να αυτονομηθεί οικονομικά, κατά το πρότυπο των Φρουρών της Επανάστασης του Ιράν. Τον Νοέμβριο του 2022 η κυβέρνηση της επέτρεψε να συστήσει την εταιρεία δημοσίων έργων Μουχαντίς ως φόρο τιμής στον ιδρυτή των Καταέμπ Χεζμπολά. Σε ένα Ιράκ που βρίσκεται σε φάση μαζικής ανοικοδόμησης και όπου το κράτος αναθέτει τις περισσότερες εργολαβίες όσον αφορά την κατασκευή υποδομών, η εταιρεία αυτή, που προικίστηκε με αρχικό κεφάλαιο αξίας 65 εκατομμυρίων ευρώ, θα επιτρέπει στην οργάνωση να υπογράφει συμβάσεις και να συσσωρεύει σημαντικούς οικονομικούς πόρους. Κι έτσι θα μπορεί να προστατευτεί από ενδεχόμενες πιέσεις εκ μέρους κάποιας κυβέρνησης που θα την αντιμετώπιζε εχθρικά.
Εξάλλου, οι δυνάμεις της Χασντ επωφελούνται από την παράνομη επιβολή φόρων στα εμπορεύματα που εισάγει το Ιράκ. Οι πολιτοφυλακές, που διατηρούν παρουσία και στους πέντε επίσημους τερματικούς σταθμούς κατά μήκος των συνόρων με το Ιράν, στο μοναδικό συνοριακό πέρασμα από και προς την Τουρκία, αλλά και στις αποβάθρες του λιμανιού Ουμ Κασρ, επιτρέπουν στους μεταφορείς να παρακάμπτουν τις γραφειοκρατικές καθυστερήσεις εισπράττοντας τα ανάλογα χαράτσια. Τον Μάρτιο του 2021, το ιρακινό υπουργείο Οικονομικών παραδέχτηκε ότι οι υπηρεσίες του δεν εισέπρατταν παρά το 10%-12% των φόρων που θα έπρεπε κανονικά να εισπράττουν.
Το λαθρεμπόριο πετρελαίου και άλλων προϊόντων από και προς το Ιράκ αποτελεί ακόμη μία πολύ σημαντική πηγή εσόδων για τις πολιτοφυλακές. Στις 15 Ιουλίου 2022 η Εθνική Υπηρεσία Ασφάλειας του Ιράκ αποκάλυψε ότι είχε κατάσχει περισσότερα από 1 εκατομμύριο λίτρα πετρελαιοειδών που είχαν διακινηθεί λαθραία τους προηγούμενους μήνες. Δύο μήνες νωρίτερα, η Iraqi National Petroleum Products Company είχε από την πλευρά της εκτιμήσει τον όγκο του λαθρεμπορίου πετρελαιοειδών σε 7 εκατομμύρια λίτρα την ημέρα, δηλαδή σχεδόν στο ήμισυ της συνολικής ημερήσιας παραγωγής της χώρας. Μεταξύ 2017 και 2019 το λαθρεμπόριο πετρελαιοειδών υπολογίζεται πως στέρησε από το ιρακινό κράτος έσοδα 2 δισεκατομμυρίων δολαρίων (1).
1. «Milices armees, facteurs d’émergence, risques et remedes» (στα αραβικά), European Centre for Counterterrorism and Intelligence Studies, 24 Σεπτεμβρίου 2022, https://en.europarabct.com.
Το αίνιγμα Μοκτάντα Αλ-Σαντρ
Του
Akram Belkaid*
Τι θέλει ο Μοκτάντα Αλ-Σαντρ; Θρησκευτική και πολιτική φυσιογνωμία πρώτης γραμμής, ο Αλ-Σαντρ συνεχώς εκπλήσσει με τις απρόσμενες πρωτοβουλίες του. Εκτός από ηγέτης μίας από τις ισχυρότερες πολιτοφυλακές της χώρας, της Σαράγια Αλ-Σαλάμ (Ταξιαρχίες της Ειρήνης), ο Αλ-Σαντρ είναι επίσης επικεφαλής ενός εθνικιστικού πολιτικού ρεύματος που αναδείχθηκε πρώτη κοινοβουλευτική δύναμη στις βουλευτικές εκλογές του 2018 και στη συνέχεια του 2021. Απορρίπτοντας με τον ίδιο τρόπο την επιρροή του Ιράν και των ΗΠΑ, ο γιος του σεβάσμιου Μοχάμεντ Σαντέκ Αλ-Σαντρ, που δολοφονήθηκε από το καθεστώς του Σαντάμ Χουσεΐν το 1999 στη Νατζάφ, δεν δίστασε να συμμαχήσει με τους Ιρακινούς κομμουνιστές.
Τον Αύγουστο του 2022, και ενώ έμοιαζε να βρίσκεται στο απόγειο της ισχύος του, διέταξε, μέσα σε γενική κατάπληξη, τους 73 βουλευτές του κινήματός του να παραιτηθούν, ανακοινώνοντας ταυτόχρονα την αποχώρησή του από την πολιτική ζωή. Μια απόφαση που πυροδότησε συγκρούσεις στη Βαγδάτη μεταξύ των οπαδών του και του τακτικού στρατού, με απολογισμό αρκετές δεκάδες νεκρούς και εκατοντάδες τραυματίες. Στις 14 Απριλίου 2023 ο θρησκευτικός ηγέτης χτύπησε ξανά ανακοινώνοντας την αναστολή του μεγαλύτερου μέρους των δραστηριοτήτων του κινήματός του «για τουλάχιστον έναν χρόνο».
Πραγματική απόσυρση ή πολιτικός ελιγμός; Με καθεμία από τις ανακοινώσεις του, ο Αλ-Σαντρ καταδεικνύει ότι η απουσία του κινήματός του δημιουργεί κενό και προκαλεί χάος. Έτσι, η κυβέρνηση αλλά και οι ανταγωνιστές του στο σιιτικό στρατόπεδο οδηγούνται σε παραχωρήσεις, γεγονός που, σε τελική ανάλυση, εδραιώνει περαιτέρω την επιρροή του Αλ-Σαντρ στην πολιτική ζωή του Ιράκ. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι στις 20 Ιουλίου 2023 οι οπαδοί του Αλ-Σαντρ ήταν εκείνοι που πυρπόλησαν την πρεσβεία της Σουηδίας στη Βαγδάτη για να διαμαρτυρηθούν για την καταστροφή αντιτύπων του Κορανίου στη Στοκχόλμη. Μολονότι καταδίκασαν την επίθεση, οι ιρακινές Αρχές πολύ σύντομα διέταξαν την απέλαση της πρεσβευτή της Σουηδίας. Ήταν ένας τρόπος να εμποδίσουν τον Αλ-Σαντρ να παρουσιαστεί ως ο μοναδικός υπερασπιστής του Ισλάμ.
Επιμέλεια: Βασίλης Παπακριβόπουλος
Ο Akram Belkaid είναι ο αρχισυντάκτης της Le Monde diplomatique
