Μετά τις βουλευτικές εκλογές του περασμένου Ιουλίου, που δεν έδωσαν αυτοδυναμία σε κανέναν πολιτικό σχηματισμό, οι Σοσιαλιστές έχουν πλέον στα χέρια τους, μέχρι τις 27 Νοεμβρίου, την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης και έχουν ήδη προχωρήσει σε συμφωνία με τον αριστερό συνασπισμό Sumar. Όμως για την επίτευξη κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας χρειάζονται και τη στήριξη κομμάτων όπως το καταλανικό και το βασκικό, επικεντρωμένων στο εκρηκτικό ζήτημα της τοπικής ταυτότητας. Ποιο θα είναι το τίμημα μιας τέτοιας υποστήριξης;
Οι πολιτικές διαπραγματεύσεις που δρομολογήθηκαν μετά το αποτέλεσμα των βουλευτικών εκλογών της 23ης Ιουλίου 2023 (οι οποίες δεν εξασφάλισαν αυτοδυναμία σε κανένα πολιτικό σχηματισμό) δίνουν την εντύπωση πως η χώρα έχει διαιρεθεί σε δύο μπλοκ. Από τη μία πλευρά, οι συντηρητικοί και η Ακροδεξιά, που εκπροσωπούνται αντίστοιχα από το Λαϊκό Κόμμα (P.P.) και το Vox (1), χαρακτηρίζονται από την υπεράσπιση μιας συγκεντρωτικής αντίληψης για την εξουσία και από μια μορφή «ενωτικού» εθνικισμού: θεωρούν πως η Ισπανία απαρτίζεται από ένα ενιαίο και αδιαίρετο έθνος.
Από την άλλη πλευρά υπάρχει το μπλοκ που προέκυψε από τη συμμαχία των κομμάτων που εκπροσωπούν την Αριστερά υπό την ευρεία έννοια, καθώς και μια διαφορετική εκδοχή εθνικισμού: έναν «περιφερειακό» εθνικισμό, που πηγάζει από ορισμένες από τις αυτόνομες κοινότητες της χώρας (Καταλονία, Χώρα των Βάσκων, Ναβάρα κ.λπ.) και υπογραμμίζει ότι η Ισπανία αποτελείται από διαφορετικά έθνη, διακριτά στο γλωσσικό και στο πολιτιστικό επίπεδο. Έτσι, ελπίζοντας πως θα κατορθώσουν να σχηματίσουν κυβέρνηση, οι ηγεσίες του Ισπανικού Εργατικού Σοσιαλιστικού Κόμματος (PSOE) και του συνασπισμού Sumar (2) προσέγγισαν τα κόμματα που διεκδικούν την αναγνώριση της πολυεθνοτικότητας της Ισπανίας, ακόμα και την απόσχιση. Στις 19 Αυγούστου 2023, ο Ινίγο Ερεχόν, ο ένας από τους ιδρυτές των Podemos, διακήρυσσε στο Χ (πρώην Twitter): «Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι το κοινωνικό και το πολυεθνοτικό πρόγραμμα είναι ασύμβατα. Η Ιστορία, η αντίσταση στον ίδιο αντίπαλο, η αναγκαιότητα να ενώσουμε τις δυνάμεις μας και η δημοκρατία: όλα αυτά μας ωθούν να βαδίσουμε χέρι με χέρι. Και γι’ αυτόν ακριβώς τον σκοπό εργαζόμαστε». Ταυτίζεται όμως πάντα ο προοδευτικός ορίζοντας με εκείνον των εθνικισμών;
Για ορισμένους δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία. Στην Ισπανία -ίσως περισσότερο απ’ ό,τι αλλού- η ιδέα της εθνικής ενότητας δεν ενθουσιάζει διόλου την Αριστερά. Αυτό το φαινόμενο εξηγείται σε μεγάλο βαθμό από τη βαριά κληρονομιά που άφησε η δικτατορία του Φράνκο (1936-1975), η οποία προωθούσε την αντίληψη μιας καθολικής, συντηρητικής και υπερχιλιετούς «φύσης» της Ισπανίας: «Θέλουμε ένα κράτος όπου η καθαρή παράδοση και η καθαρή ουσία ενός ιδανικού παρελθόντος θα εγγράφονται στις νέες μορφές, ηρωικές και γεμάτες σφρίγος» διακήρυσσε ο δικτάτορας Φράνκο σε λόγο του της 1ης Ιουνίου 1936. Έτσι, η απόρριψη της ιδέας της εθνικής ενότητας θεωρείται πως αντιτίθεται στον φρανκισμό και στους κληρονόμους του στο συντηρητικό μπλοκ. Αντίθετα, η υπεράσπιση της πολυεθνοτικότητας και των τοπικών ιδιαιτεροτήτων θεωρείται εγγύηση πίστης στην προοδευτική παράδοση.
Ομως πρέπει στ’ αλήθεια να θεωρούμε πως το φρανκικό όραμα για το ισπανικό έθνος καταδικάζει σε απόρριψη οποιαδήποτε υπεράσπιση της εδαφικής ενότητας του ισπανικού κράτους, καταχωρώντας την αυτόματα ως αντιδραστική; Μήπως αυτή η συλλογιστική, που οδηγεί στην πλήρη παραχώρηση της ιδέας της Ισπανίας στον Φράνκο, ισοδυναμεί με μια συλλογιστική που θα μας καλούσε να συνδέσουμε την ιδέα της Δημοκρατίας με τον Αουγκούστο Πινοσέτ επειδή σφετερίστηκε τον τίτλο του «Προέδρου της Δημοκρατίας» από το 1974 ως το 1990; Αντίστοιχα, αν δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ότι η κοινότητα μπορεί να αποτελέσει μια μορφή προστασίας απέναντι σε μια καταπιεστική κυβέρνηση, είμαστε βέβαιοι ότι κάθε σχέδιο για την εδραίωση της περιφερειακής ταυτότητας είναι αυτομάτως και φορέας κοινωνικής προόδου; Το 2007, στην ανατολική περιοχή της Βολιβίας που αποκαλείται Μέντια Λούνα («Μισοφέγγαρο»), η τοπική ολιγαρχία ήταν που σχεδίαζε την απόσχισή της από τη χώρα, καθώς θεωρούσε απαράδεκτο το γεγονός ότι την κυβερνούσε ένας αριστερός, και μάλιστα Ινδιάνος: ο Έβο Μοράλες (3).
Σύμφωνα με τους υποστηρικτές τους, οι πρόσφατα δημιουργημένες γέφυρες ανάμεσα στην Αριστερά και στους πολιτικούς σχηματισμούς που διεκδικούν την υπεράσπιση των τοπικών ταυτοτήτων δικαιολογούνται συν τοις άλλοις από τον επείγοντα χαρακτήρα των εκλογικών εξελίξεων: «Όταν τα στάχυα τα χτυπάει το χαλάζι, τρελός είναι εκείνος που παριστάνει τον ντελικάτο» έγραφε ο Λουί Αραγκόν το 1943. Χωρίς συνεργασία με τις δυνάμεις που βρίσκονται πέρα από το φάσμα της Αριστεράς, δεν υπάρχει καμία πιθανότητα να δούμε τους προοδευτικούς να σχηματίζουν κυβέρνηση στην Ισπανία, καθώς το Σοσιαλιστικό Κόμμα και το Sumar διαθέτουν αντίστοιχα 121 και 31 έδρες στο Κοινοβούλιο, δηλαδή πολύ λιγότερες από τις 176 που απαιτούνται για την επίτευξη πλειοψηφίας. Είναι εξαρχής αδύνατον να αγνοηθεί η κοινοβουλευτική αριθμητική. Από την άλλη, το τίμημα που θα κληθεί να καταβάλει η Αριστερά θα πρέπει, βεβαιότατα, να μην ενταφιάζει, στο όνομα των τοπικών ταυτοτήτων, ορισμένες πολιτικές για τις οποίες ισχυρίζεται πως μάχεται. Ξεκινώντας από την ισότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη…
Αμέσως μετά τις εκλογές του Ιουλίου του 2023, οι μελλοντικοί εταίροι Σοσιαλιστικό Κόμμα και Sumar ανέπτυξαν τον κατάλογο των προϋποθέσεων που έθεταν για τη στήριξη μιας μελλοντικής αριστερής κυβέρνησης. Ο Πέρε Αραγκονές, πρόεδρος της τοπικής κυβέρνησης (Χενεραλιδάδ) της Καταλονίας, δήλωσε λόγου χάρη ότι θα εξέταζε το ενδεχόμενο στήριξης του σχηματισμού μιας νέας κυβέρνησης υπό τον Πέδρο Σάντσεθ (ο οποίος βρίσκεται στην εξουσία από το 2018) «υπό τον όρο» ότι ο σοσιαλιστής θα δεχόταν να «τεθεί τέλος στο καταλανικό φορολογικό έλλειμμα» (4), δηλαδή στη διαφορά ανάμεσα στους φόρους που εισπράττονται στην Καταλονία και σε όσα λαμβάνει η περιφέρεια από τη Μαδρίτη. Το καταλανικό Σοσιαλιστικό Κόμμα το σκέφτεται… Όμως τι θα σήμαινε για την Αριστερά η αποδοχή ακόμα και της έννοιας του «φορολογικού ελλείμματος»; Οι υποχρεωτικοί φόροι και οι εισφορές -μία από τις αρετές των οποίων συνίσταται στο ότι, μέσω αυτών, πραγματοποιείται μια μορφή αναδιανομής- δεν καταβάλλονται από τις περιφέρειες, αλλά από τα άτομα. Θα πρέπει, άραγε, για εκλογικίστικους λόγους, η Αριστερά να συνταχθεί με τις φωνές όσων καταγγέλλουν το γεγονός ότι μια περιφέρεια όπου βρίσκεται συγκεντρωμένος μεγαλύτερος αριθμός εύπορων φορολογούμενων και επιχειρήσεων συνεισφέρει περισσότερα από τις άλλες;
Λίγο βορειότερα, διαπιστώνοντας ότι οι κοινωνικές παροχές δεν επαρκούν, το Βασκικό Εθνικό Κόμμα (PNV) δεν ζητάει την πραγματοποίηση ριζικών αλλαγών στο Ταμείο Κοινωνικής Ασφάλισης, αλλά τη… μεταφορά του στις τοπικές Αρχές. Η δικαιολογία του Αντόνι Ορτούθαρ, προέδρου του PNV, είναι ότι αν η τοπική βασκική κυβέρνηση αναλάβει τη διεύθυνση του ταμείου, τότε «οι Βάσκοι θα διαθέτουν καλύτερες παροχές, καλύτερες συντάξεις και θα μπορούν να ζουν καλύτερα» (5). Και ποιος νοιάζεται για το τι θα απογίνουν οι υπόλοιποι Ισπανοί…
«Ας μου επιτραπεί να τονίσω, ακόμα μια φορά, τι θα πρέπει να συμβαίνει» έγραφε το 1996 ο Βρετανός ιστορικός Έρικ Χομπσμπάουμ. «Το πολιτικό πρόγραμμα της Αριστεράς έχει οικουμενική απεύθυνση: μάχεται για όλα τα ανθρώπινα όντα. (…) Το ζητούμενο δεν είναι η ελευθερία των μετόχων ή η ελευθερία των μαύρων, αλλά η ελευθερία όλων. Το ζητούμενο δεν είναι η ισότητα για τα μέλη του Garrick Club (σ.σ.: ιδιωτική λέσχη του Λονδίνου) ούτε για τα Άτομα με Αναπηρία, αλλά η ισότητα για όλους. Το ζητούμενο δεν είναι η αδελφοσύνη μονάχα ανάμεσα στους μαθητές του Ίτον (σ.σ.: το σχολείο της βρετανικής αριστοκρατίας) ή ανάμεσα στους ομοφυλόφιλους, αλλά η αδελφοσύνη ανάμεσα σε όλους. Διότι οι πολιτικές της ταυτότητας δεν αποσκοπούν στη χειραφέτηση όλων, αλλά μονάχα των μελών μιας συγκεκριμένης ομάδας» (6).
Ετσι, οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στα δύο προαναφερθέντα μπλοκ (από τη μια μεριά ένας συντηρητικός συγκεντρωτικός εθνικισμός και από την άλλη ένας πολυεθνοτικός προοδευτισμός) καταλήγουν να σβήνουν μέσα από την κοινή τους συμβατότητα με τη νεοφιλελεύθερη λογική. Διότι, αν και ο νεοφιλελευθερισμός απαιτεί κράτη αρκετά ισχυρά ώστε να θέτουν σε εφαρμογή τον οδικό χάρτη του (7), αναπτύσσεται πλήρως μέσα στην κανονιστική, εδαφική και φορολογική αποσύνθεσή τους ακόμα κι όταν αυτή η διαλυτική τάση οδηγεί σε μια διαδικασία εδαφικού κατακερματισμού. Όπως συνέβη με την προαναφερθείσα περίπτωση της Βολιβίας ή με τη γενικότερη διαδικασία της «περιφερειοποίησης» των ευρωπαϊκών επικρατειών, που αποσκοπεί να θέσει τους πληθυσμούς σε ανταγωνισμό μεταξύ τους, ώστε να καταλήξουν να αποδεχθούν μειώσεις μισθών, μείωση της κοινωνικής πρόνοιας ή ευνοϊκότερη φορολόγηση του ιδιωτικού τομέα (8).
Εξάλλου, αυτή ακριβώς τη λογική υπερασπίζεται ο φιλόσοφος της αυστριακής σχολής οικονομικής σκέψης Χανς-Χέρμαν Χόπε (9): «Η μεγαλύτερη ελπίδα ελευθερίας βρίσκεται στις μικρές χώρες: Μονακό, Ανδόρα, Λιχτενστάιν, ακόμα και στην Ελβετία, στο Χονγκ Κονγκ, στη Σιγκαπούρη, στις Βερμούδες κ.λπ. Όλοι οι οπαδοί της ελευθερίας θα έπρεπε να ενθαρρύνουν την ανάδυση δεκάδων χιλιάδων παρόμοιων ανεξάρτητων οντοτήτων. Γιατί να μην υπάρχει μια ελεύθερη και ανεξάρτητη Κωνσταντινούπολη, που θα διατηρούσε εγκάρδιες σχέσεις με την κεντρική τουρκική κυβέρνηση, αλλά δεν θα ήταν υποχρεωμένη να πληρώνει φόρους ούτε να λαμβάνει μεταβιβάσεις εθνικών πόρων; Και η οποία δεν θα αναγνώριζε τους νόμους που επιβάλλονται από την κεντρική κυβέρνηση, αφού θα διέθετε τους δικούς της;».
Σε μια ανάρτηση στο ιστολόγιό του με τίτλο «Το καταλανικό σύνδρομο», δημοσιευμένη στις 14 Νοεμβρίου του 2017 (10), ο Γάλλος οικονομολόγος Τομά Πικετί υπογραμμίζει ότι η φορολογική αποκέντρωση, που πραγματοποιείται από το 2010 κάτω από την πίεση των διεκδικήσεων του «περιφερειακού εθνικισμού», έχει «ήδη μετατρέψει την Ισπανία στην πλέον αποκεντρωμένη χώρα του κόσμου σε φορολογικό και σε δημοσιονομικό επίπεδο, ακόμα και συγκριτικά με ομοσπονδιακά κράτη πολύ μεγαλύτερου μεγέθους». Ένα σύστημα όπου οι περιφέρειες έχουν στα χέρια τους τη δυνατότητα ρύθμισης των κυριότερων προοδευτικών-κλιμακωτών φόρων, όπως ο φόρος εισοδήματος, ο φόρος επί της περιουσίας ή ο φόρος στις κληρονομιές και στις δωρεές, «τραυματίζει ακόμα και την ίδια την ιδέα της αλληλεγγύης στο εσωτερικό μιας χώρας και καταλήγει να θέτει σε αντιπαράθεση τις περιφέρειες μεταξύ τους, κάτι ιδιαζόντως προβληματικό όταν αφορά ένα εργαλείο όπως ο φόρος εισοδήματος, ο οποίος υποτίθεται πως επιτρέπει τη μείωση των ανισοτήτων ανάμεσα στους πλουσιότερους και στους φτωχότερους ανεξαρτήτως των περιφερειακών ή των επαγγελματικών ταυτοτήτων» συνεχίζει ο οικονομολόγος. Κατά τη γνώμη του, ο καταλανικός εθνικισμός εντάσσεται -τουλάχιστον εν μέρει- σε μια λογική «που οδηγεί σε διαρκώς μεγαλύτερη πλειοδοσία προς την κατεύθυνση του “καθένας για την πάρτη του”».
Ο Guillermo del Valle είναι δικηγόρος και διευθυντής της ιστοσελίδας El Jacobino (www.eljacobino.es)
Επιμέλεια: Βασίλης Παπακριβόπουλος
1. Βλ. Maelle Mariette, «Impossible recentrage du Parti Populaire espagnol», Le Monde diplomatique, Ιούλιος 2023.
2. Προέκυψε από μια εκλογική συμφωνία μεταξύ των Podemos, Izquierda Unida και διάφορων προοδευτικών περιφερειακών κομμάτων.
3. Βλ. Maurice Lemoine, «Perilleux bras de fer en Bolivie», Le Monde diplomatique, Σεπτέμβριος 2008.
4. «Pere Aragones insta a Sanchez a “moverse” y pide union a Junts para “avanzar” hacia un referendum», Onda Cero, 1η Αυγούστου 2023, www.ondacero.es.
5. Miriam Vázquez, «El PNV exige la transferencia de la Seguridad Social para mejorar las pensiones vascas», Deia, Bilbao, 9 Ιουλίου 2023.
6. Eric Hobsbawm, «Identity politics and the left», New Left Review, τ. 217, Λονδίνο, Μάιος-Ιούνιος 1996.
7. Βλ. Francois Denord, Rachel Knaebel και Pierre Rimbert, «L’ ordoliberalisme allemand, cage de fer pour le Vieux Continent», Le Monde diplomatique, Αύγουστος 2015.
8. Βλ. Paul Dirkx, «Etats en miettes dans l’Europe des regions», Le Monde diplomatique, Νοέμβριος 2014.
9. (Σ.τ.Μ.) Ο Hans-Hermann Hoppe (1949-) είναι ένας ελευθερόφρων -αλλά και φιλομοναρχικός- αναρχοκαπιταλιστής που ονειρεύεται μικροκοινωνίες «απόλυτης ελευθερίας του ατόμου», απαλλαγμένες από τη δημοκρατία, τον κομμουνισμό και την ομοφυλοφιλία.
10. Thomas Piketty, «Le syndrome catalan», στο Le blog de Thomas Piketty, 14 Νοεμβρίου 2017, www.lemonde.fr/blog/piketty. Στα αγγλικά: «The Catalan syndrome», www.lemonde.fr/blog/piketty.
Προς ένα συνομοσπονδιακό μοντέλο;
Ακόμη και η ισπανική Δεξιά έχει συνειδητοποιήσει τις ευκαιρίες που της προσφέρει αυτή η κατάσταση. Παρά τις διακηρύξεις της περί υπεράσπισης της «ενότητας» και της ομοιογένειας της Ισπανίας, έχει αδράξει τις ευκαιρίες που της προσφέρει ο γεωγραφικός κατακερματισμός της χώρας προκειμένου να υπερασπιστεί τα συμφέροντα της κοινωνικής βάσης της. Τον Ιούνιο του 2021, η ηγέτιδα του Λαϊκού Κόμματος Ιζαμπέλ Ντίαθ Αγιούσο, τότε πρόεδρος της Αυτόνομης Κοινότητας της Μαδρίτης, ανήγγειλε ότι θα στηριζόταν στο ισπανικό σύνταγμα για να προτείνει στο τοπικό Κοινοβούλιο της Μαδρίτης έναν νόμο υπεράσπισης της φορολογικής αυτονομίας. Εύκολα ξεχάστηκε η αδιαίρετη ενότητα της Ισπανίας. Το ζητούμενο ήταν «η προστασία της ανεξαρτησίας της Αυτόνομης Κοινότητας της Μαδρίτης όσον αφορά τη διαχείριση των φορολογικών εσόδων» (1) εφόσον αυτό το μέτρο «προστάτευε» εξίσου και τους πλέον εύπορους τοπικούς φορολογούμενους από ένα σχέδιο της κεντρικής κυβέρνησης με στόχο την αύξηση των φόρων επί των κληρονομιών και της περιουσίας προκειμένου να απαλυνθούν οι συνέπειες της κρίσης που προκλήθηκε από την αύξηση των τιμών της ενέργειας.
Τον Μάιο του 2023, ενώ ο επικεφαλής της κυβέρνησης Πέδρο Σάντσεθ βρέθηκε σε δύσκολη θέση όταν το βασκικό PNV καταψήφισε έναν νόμο που αποσκοπούσε στην ενίσχυση του δικαιώματος όλων των πολιτών σε μια αξιοπρεπή κατοικία, με πρόσχημα ότι «παραβίαζε καταφανώς τις αποκλειστικές αρμοδιότητες» της βασκικής περιφέρειας (2), τώρα πλέον προτείνει μια «Ισπανία πολλών επιπέδων» (3), ώστε να ικανοποιήσει τους Βάσκους και Καταλανούς δυνητικούς εταίρους του σε μια κυβέρνηση. Πρόκειται για ακόμα ένα βήμα προς το συνομοσπονδιακό μοντέλο που προωθούν ορισμένοι, με πρώτο τον lehendakari (επικεφαλής της κυβέρνησης της Αυτόνομης Βασκικής Κοινότητας) Ινίγο Ούρκουλιου.
Συνεπώς, η προώθηση του πολυεθνοτικού χαρακτήρα δεν είναι πάντα συνώνυμη με την κοινωνική πρόοδο. Κυρίως όταν διευκολύνει μια φυγόκεντρη τάση που εξασθενίζει το κράτος και πυροδοτεί ανταγωνισμούς ανάμεσα στις περιφέρειες. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ίσως υπάρχει κίνδυνος για την Αριστερά να αφήσει να χρησιμοποιείται το δικαίωμα καθενός στη διαφορά για να δικαιολογούνται οι ανισότητες ανάμεσα στα δικαιώματα που απολαμβάνουν οι πολίτες της ίδιας χώρας.
1. «Diaz Ayuso blindara con una Ley la autonomia fiscal de la Comunidad de Madrid», δελτίο Τύπου της Αυτόνομης Κοινότητας της Μαδρίτης, 17 Ιουνίου 2021.
2. «EAJ-PNV rechaza rotundamente la Ley de Vivienda espanola porque “indudablemente invade competencias exclusivas de Euskadi”», δελτίο Τύπου του Βασκικού Κοινοβουλίου, 4 Μαΐου 2023.
3. Jorge Sainz, «Sanchez lanza la “Espana multinivel” para encajar las demandas del nacionalismo vasco y catalan», Vozpopuli, 1η Σεπτεμβρίου 2023, www.vozpopuli.com.
