Στις 20 Μαΐου 2021 εκδηλώθηκε πυρκαγιά στο σιγκαπουριανό πλοίο μεταφοράς κοντέινερ «X-Press Pearl», που έπλεε σε απόσταση 18 χιλιομέτρων από το Κολόμπο, πρωτεύουσα της Σρι Λάνκα. Το μήκους 186 μέτρων πλοίο, κατασκευασμένο στα κινεζικά ναυπηγεία του Ζουσάν, ανήκε στη σιγκαπουριανή εταιρεία X-Express Feeder, έναν από τους είκοσι μεγαλύτερους ομίλους εκμετάλλευσης φορτηγών πλοίων παγκοσμίως. Είχε καθελκυστεί πριν από μόλις τέσσερις μήνες. Το πλοίο καιγόταν επί δώδεκα ημέρες, μέχρι να κατορθώσουν να σβήσουν τη φωτιά οι Ινδοί και οι Σριλανκέζοι πυροσβέστες. Στη συνέχεια επιχειρήθηκε η ρυμούλκησή του μέχρι το λιμάνι προκειμένου να ανακτηθεί ό,τι είχε απομείνει από το φορτίο, αλλά στις 17 Ιουνίου 2021 βυθίστηκε, έχοντας στις δεξαμενές του 348 τόνους πετρέλαιο μαζούτ και 50 τόνους ντίζελ. Πλέον, μια τοξική βόμβα κείτεται στον βυθό, απέναντι από την πολυπληθέστερη πόλη της Σρι Λάνκα.
Ως συνέπεια του ναυαγίου προμηνύονται πετρελαιοκηλίδες νέου είδους, αποτελούμενες από τοξικά χημικά προϊόντα και κόκκους πλαστικού που χύνονται στη θάλασσα. Ο συνδυασμός τους προκαλεί χημικές αντιδράσεις με ολέθριες μακροπρόθεσμες επιπτώσεις σε ολόκληρο το οικοσύστημα. Αιτίες του φαινομένου, η σταθερή αύξηση των θαλάσσιων μεταφορών εμπορευμάτων και το διαρκώς αυξανόμενο μέγεθος των πλοίων.
Το «X-Press Pearl» μετέφερε 187 τόνους μόλυβδο, χαλκό και αλουμίνιο (1), καθώς και 1.486 κοντέινερ, 81 από τα οποία περιείχαν επικίνδυνα προϊόντα (1.040 τόνους καυστική σόδα και 25 τόνους νιτρικό οξύ). Μετέφερε, επίσης, 210 τόνους μεθανόλη, ουρία (για την παραγωγή λιπασμάτων), 9.700 τόνους εποξειδική ρητίνη και ένα κοντέινερ με μπαταρίες λιθίου. (2) Τέλος, 28 κοντέινερ περιείχαν 1.680 κυβικά μέτρα κόκκων πλαστικού για βιομηχανική χρήση, δηλαδή 84 δισεκατομμύρια μικροσφαιρίδια διαμέτρου 5 χιλιοστών, τα οποία μερικές φορές αποκαλούνται «τα δάκρυα της γοργόνας». (3) Μια γιγαντιαία πλημμύρα από τέτοιους πλαστικούς κόκκους -η σημαντικότερη που παρατηρήθηκε ποτέ παγκοσμίως- έπληξε τις ακτές της Σρι Λάνκα. Καθώς τα πλαστικά δεν είναι βιοδιασπώμενα, οι συνέπειες του συμβάντος θα επεκταθούν σε έναν εξαιρετικά μακροπρόθεσμο ορίζοντα. «Υπάρχουν μία οξεία και μία χρόνια φάση: οι ορατές βλάβες και οι αόρατες» εξηγεί η Μέτθικα Βιθάναζε, ειδικός για ζητήματα περιβάλλοντος στο Πανεπιστήμιο Σρι-Ζαγεβαρντενεπούρα του Κολόμπο. Τα μοντέλα προσομοιώσεων δείχνουν ότι η ρύπανση θα φτάσει όχι μόνο σε όλες τις ακτές της Σρι Λάνκα, αλλά και στην Ινδονησία, στη Μαλαισία, ακόμα και στη Σομαλία. Τα κοντέινερ που ήταν φορτωμένα στο «X-Press Pearl» προορίζονταν για τη βιομηχανία πλαστικών συσκευασιών της Σρι Λάνκα. Λιώνουν τους κόκκους πολυαιθυλενίου χαμηλής πυκνότητας (LDPE) και τους χρησιμοποιούν για την παραγωγή πλήθους προϊόντων, από μπουκάλια έως πολύ λεπτά πλαστικά σακουλάκια. Φτηνά προϊόντα, δύσκολο να περισυλλεχθούν και να ανακυκλωθούν, τα οποία διατίθενται κυρίως στις αγορές των χωρών του Νότου. (4)
Κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς οι κάτοικοι του Κολόμπο ανέπνεαν επί δέκα ημέρες εκατομμύρια κυβικά μέτρα αέρα ιδιαίτερα μολυσμένου από υδρογονάνθρακες, οξείδια του αζώτου, αιωρούμενα σωματίδια, διοξίνες και βαρέα μέταλλα. (5) Καθώς η καταστροφή συνέπεσε με την έναρξη των μουσώνων, οι επιχειρήσεις ανέλκυσης και ανάκτησης των προϊόντων δεν ξεκίνησαν παρά τον Νοέμβριο του 2021, ενώ το 2022 διακόπηκαν στη διάρκεια της περιόδου των βροχών. Τον Φεβρουάριο του 2023 η πρύμνη του ναυαγισμένου πλοίου ανελκύστηκε και φορτώθηκε σε ένα σκάφος βαρέων μεταφορών της εταιρείας Shanghai Salvage Company, επιχειρηματικού φορέα του κινεζικού υπουργείου Μεταφορών.
Στην αφετηρία αυτής της τραγωδίας βρίσκεται μια απλή διαρροή, η οποία παρατηρήθηκε σε ένα κοντέινερ με νιτρικό οξύ, ένα ισχυρό οξειδωτικό που αντιδρά εκρηγνυόμενο όταν έλθει σε επαφή με μέταλλα, ενώ μπορεί να προκαλέσει την αυτανάφλεξη καυσίμων, χαρτιού και ξύλου. Χρησιμοποιείται στην παραγωγή λιπασμάτων και εκρηκτικών. Ενώ το πλήρωμα του πλοίου είχε εντοπίσει τη διαρροή ήδη από τις 11 Μαΐου, κανένα λιμάνι δεν δέχθηκε να βοηθήσει το «X-Press Pearl». Επικαλούμενα «έλλειψη εξειδικευμένου εξοπλισμού», το καταριανό λιμάνι Χαμάντ και, στη συνέχεια, το ινδικό λιμάνι Χαζίρα (στο ομόσπονδο κρατίδιο του Γκουζαράτ) αρνήθηκαν την εκφόρτωση του προβληματικού κοντέινερ.
Πώς να συνταχθεί ο κατάλογος των ζημιών που υπέστησαν το περιβάλλον, οι ψαράδες, η βιοποικιλότητα και ο τουρισμός, καθώς και εκείνων που θα προκληθούν μακροπρόθεσμα από το κοκτέιλ των χημικών ουσιών που απελευθερώθηκαν στη φύση; Σε μια χώρα που εκείνη την εποχή βρισκόταν σε καθεστώς περιοριστικών μέτρων λόγω της πανδημίας, χτυπημένη από πληθωρισμό-ρεκόρ ύψους 69,8% και κλονισμένη από μια πολιτική κρίση η οποία ανάγκασε τον Πρόεδρο Γκοταμπάγια Ραζαπάκσα να παραιτηθεί τον Ιούλιο του 2022 για να αποφύγει την κλιμάκωση τω διαδηλώσεων, ο υπολογισμός του ύψους των ζημιών ενόψει μιας δικαστικής προσφυγής έλαβε απειροελάχιστη υποστήριξη από το κράτος. Μια θαρραλέα Κοινωνία των Πολιτών, ορισμένοι επιστήμονες και ο στρατός προσπάθησαν να καθαρίσουν τις παραλίες με λιγοστά μέσα στη διάθεσή τους. Σε ορισμένα σημεία το στρώμα των πλαστικών μικροσφαιριδίων έφτανε τα 2 μέτρα, κάποιοι μίλησαν για «αμμόλοφους από πλαστικό». Στις 25 Μαΐου του 2021 αντήχησαν εκρήξεις στο «X-Press Pearl» και κοντέινερ άρχισαν να πέφτουν στη θάλασσα. Σύντομα, μια πλημμυρίδα κόκκων πλαστικού σάρωσε τις ακρογιαλιές, όπως την ειδυλλιακή παραλία της Σαρακούβα. «Δεν μπορούσαμε πλέον να δούμε την άμμο. Ήταν πραγματικά τρομακτικό!» εξηγεί ο Μούντιθα Κατουβαβάλα, ιδρυτής της περιβαλλοντικής οργάνωσης Pearl Protectors. (6) Ο καθαρισμός των παραλιών μετατράπηκε σε μαρτύριο του Σισύφου: μόλις τις καθάριζαν τη μία ημέρα, την επόμενη ξανακαλύπτονταν από κόκκους πλαστικού που μεταφέρονταν από την παλίρροια και τα κύματα.
Καθώς αυτό το είδος καταστροφής συμβαίνει μακριά από τις πλούσιες χώρες και προκαλεί λιγοστά άμεσα θύματα, αφήνει αδιάφορα τα δυτικά μέσα ενημέρωσης, που με την απάθειά τους τροφοδοτούν «μια συλλογική τύφλωση απέναντι στη γενικευμένη οικολογική μη βιωσιμότητα». (7) Η τεράστιας έκτασης καταστροφή που προκάλεσε το «X-Press Pearl» κάθε άλλο παρά μεμονωμένο φαινόμενο αποτελεί. Έναν μήνα αργότερα, στις 25 Ιουνίου 2021, σε απόσταση 480 ναυτικών μιλίων από τις ακτές της Σρι Λάνκα ξέσπασε πυρκαγιά στο μηχανοστάσιο του υπό λιβεριανή σημαία «MSC Messina», το οποίο κατευθυνόταν προς Σιγκαπούρη με φορτίο 38 κοντέινερ, έχοντας προηγουμένως ξεφορτώσει 2.000 κοντέινερ στο Κολόμπο. Το πλήρωμα κατόρθωσε να σβήσει τη φωτιά, με τίμημα τη ζωή ενός ναυτικού. Τον Σεπτέμβριο του 2020 παρόμοιο δυστύχημα συνέβη στο δεξαμενόπλοιο «New Diamond», σε απόσταση 38 μιλίων από τις ακτές της Σρι Λάνκα. Η φωτιά τέθηκε υπό έλεγχο, αλλά ένας Φιλιππινέζος ναύτης υπέκυψε στα τραύματά του και 270.000 τόνοι αργό πετρέλαιο από το Κουβέιτ, που προορίζονταν για ένα ινδικό διυλιστήριο, χύθηκαν στη θάλασσα.
Δεδομένου του φαραωνικού -και διαρκώς αυξανόμενου- μεγέθους των εμπορικών πλοίων, το παραμικρό επεισόδιο μπορεί να μετατραπεί άμεσα σε καταστροφή. Κατά μέσο όρο, κάθε μήνα ανακοινώνονται δύο πυρκαγιές σε εμπορικά πλοία. Με λογικό επακόλουθο να πολλαπλασιάζονται οι περιπτώσεις ρύπανσης από τοξικά μικροπλαστικά, μετά το πρώτο κρούσμα διαρροής 150 τόνων κόκκων πλαστικού στο Χονγκ Κονγκ το 2012. Μονάχα κατά τη διάρκεια του 2020 μετράμε πολλά περιστατικά αυτού του είδους: 743 τόνοι μικροσφαιρίδια κατέληξαν στον Μισισιπή και 13 τόνοι στη Βόρεια Θάλασσα μετά από μια θύελλα. (8) Στην τελευταία περίπτωση, τέσσερις μήνες μετά την απώλεια του κοντέινερ, 700 τοποθεσίες επλήγησαν από τη ρύπανση και μονάχα ένας τόνος μικροσφαιρίδια μπόρεσε να ανακτηθεί. (9) Τα γεγονότα αυτά θυμίζουν -σε μικρότερη κλίμακα, βέβαια- την κατάσταση που παρατηρείται στη Γαλλία από τις αρχές του 2023 στην Κοτ ντε Ζαντ, από το Πορνίκ έως τη Σαμπλ ντ’ Ολόν. Ωστόσο η έκταση των διαρροών στην ανοιχτή θάλασσα εξακολουθεί να αποτελεί αμφιλεγόμενο ζήτημα, καθώς το διεθνές νομοθετικό πλαίσιο δεν θεωρεί το πλαστικό επικίνδυνη ουσία και συνεπώς δεν υποχρεώνει τους εφοπλιστές να δηλώνουν τα φορτωμένα με πλαστικό κοντέινερ που χάνονται στη θάλασσα. Μεταξύ Οκτωβρίου 2020 και Ιανουαρίου 2021 μονάχα στον Ειρηνικό Ωκεανό χάθηκαν 3.000 «κουτιά». Το World Shipping Council εκτιμά τον μέσο όρο των ετήσιων απωλειών κοντέινερ στη θάλασσα στις 1.566. (10)
Τρία χρόνια αργότερα η καταστροφή του «X-Press Pearl» εξακολουθεί να αποτελεί το σημαντικότερο περιστατικό που έχει καταγραφεί στα ναυτιλιακά χρονικά. Οι συνέπειές της πολλαπλασιάστηκαν από την επικινδυνότητα των χημικών προϊόντων, καθώς και από την ποσότητα των καμένων κόκκων πλαστικού (πυροπλαστικά) στη διάρκεια της πυρκαγιάς, οι οποίοι απελευθέρωσαν καρκινογόνες ουσίες, όπως βενζόλιο και πολυαρωματικούς υδρογονάνθρακες. Πολλοί Σριλανκέζοι που ζούσαν από την αλιεία και τις παράκτιες δραστηριότητες βρέθηκαν άνεργοι. Ορισμένοι άλλοι είδαν τα δίχτυα και τον αλιευτικό εξοπλισμό τους να υφίστανται φθορές από τις χημικές ουσίες που έπεσαν από το πλοίο.
Η χημική ρύπανση προκάλεσε βλάβες και στους κοραλλιογενείς υφάλους. Δεν πέρασε ένας μήνας από το ναυάγιο πριν γίνει αισθητή η εκατόμβη των θαλάσσιων ζώων, καθώς τα κουφάρια τους ξεβράζονταν στις ακτές: δεκάδες δελφίνια, έξι φάλαινες, εκατοντάδες λεοντόψαρα και περισσότερες από 250 χελώνες, με τα καβούκια τους να μοιάζουν καμένα ή αποχρωματισμένα. Οι θαλάσσιες χελώνες ολόκληρου του κόσμου περνούν, κάποια στιγμή της ζωής τους, από τις ακτές της Σρι Λάνκα. Σύμφωνα με την καθηγήτρια Βιθάναζε, ο πραγματικός αριθμός των νεκρών χελωνών είναι πενταπλάσιος των κουφαριών που καταλήγουν στις παραλίες. Επιπλέον, τα κύματα έβγαλαν στις παραλίες χιλιάδες ψάρια, με το στομάχι και τα βράγχιά τους γεμάτα κόκκους πλαστικού. Στον ψαρότοπο της κοραλλιογενούς λιμνοθάλασσας του Νεγκόμπο η θάλασσα πήρε ένα «έντονα γυαλιστερό πράσινο χρώμα»: Η ουρία επιτάχυνε την αύξηση των φυκιών, εξαφανίζοντας το «αχανές γαλάζιο» του ωκεανού που ύμνησε ο ποιητής Λοτρεαμόν! Η ανεξέλεγκτη εξάπλωση των φυκιών μόλυνε και σκότωσε τα ψάρια, καταδικάζοντας τους ψαράδες σε απραξία. Οι συμπυκνωμένες λάσπες που μάζευαν οι εθελοντές από τις παραλίες ανέβαζαν θερμοκρασία μέσα στα δοχεία συλλογής, σημάδι ότι εντός τους συντελούνταν ποικίλες χημικές αντιδράσεις. Συνεπώς, η ρύπανση που προκλήθηκε από την καταστροφή ξεπερνά κατά πολύ τα ορατά απόβλητα που περισυλλέχθηκαν στις παραλίες.
Οπως αποδεικνύεται από την καταστροφή στη Σρι Λάνκα, τα μικροπλαστικά και τα νανοπλαστικά αποτελούν μια περιβαλλοντική απειλή την οποία θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε απόλυτη, καθώς επηρεάζει τόσο το περιβάλλον όσο και την κοινωνία, την οικονομία, την υγεία και την τροφική αλυσίδα. Η διατήρηση της ισχύουσας κατάστασης θα μπορούσε να οδηγήσει, από σήμερα μέχρι το 2040, σχεδόν στον τριπλασιασμό των πλαστικών αποβλήτων που καταλήγουν στα υδάτινα οικοσυστήματα. (11) Δεν υπάρχει πλέον περίπτωση, όπως έγραφε η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, «το φθινόπωρο κι ο χειμώνας να καθαρίσουν τα πάντα, με το κενό και με τον άνεμο». (12)
Ο Mohamed Larbi Bouguerra είναι πανεπιστημιακός, μέλος της Τυνησιακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών Beit Al-Hakima, Καρχηδόνα
1. Claudio Bozzi, «Could Sri Lanka’s ship fire have been avoided? Here’s what we can learn from the shocking environmental disaster», The Conversation, 9 Ιουλίου 2021, https:theconversatio.com.
2. Chalani Rubesinghe κ.ά., «X-Press Pearl, a “new kind of oil spill”», International Pollutants Elimination Network (IPEN), Φεβρουάριος 2022, https://ipen.org.
3. Asha de Vos κ.ά., «The M/V X-Press Pearl nurdle spill: Contamination of burnt plastic and unburnt nurdles along Sri Lanka’s beaches», ACS Environmental Au, 29 Νοεμβρίου 2021, httpsQ//pubs.acs.org.
4. Somini Sengupta, «Guess what? More plastic trash», The New York Times, 7 Φεβρουαρίου 2023.
5. Hassan Partow κ.ά., «X-Press Pearl maritime disaster Sri Lanka», έκθεση της Συμβουλευτικής Επιτροπής του ΟΗΕ για το Περιβάλλον, Ιούλιος 2021, https://wedocs.unep.org.
6. Katherine Bourzac, «Grappling with the biggest marine plastic spill in history», Chemical and Engineering News, 23 Ιανουαρίου 2023, https://cen.acs.org.
7. Βλ. Agnes Sinai, «Marees noires et autres catastrophes impensees», Le Monde diplomatique, Φεβρουάριος 2003.
8. Βλ. Pierre Rimbert, «Plongee dans une soupe de plastique», στο Maniere de voir, τ. 178, «La mer, histoire, enjeux, menaces», Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2021.
9. Annette Gravier και Gaelle Haut, «Plastic giants polluting through the back door: The case for a regulatory supply chain approach to pellet pollution», Rethink Plastic και Surfrider Foundation Europe, Νοέμβριος 2020, https://www.surfrider.eu.
10. «Containers lost at sea - 2023 update», World Shipping Council, www.worldshipping.org.
11. Μεταξύ 9 και 14 εκατομμυρίων τόνων ετησίως το 2016, και στη συνέχεια μεταξύ 23 και 37 εκατομμυρίων τόνων ετησίως μέχρι το 2040, σύμφωνα με τη διακυβερνητική Επιτροπή Διαπραγμάτευσης για τη Ρύπανση από τα Πλαστικά του προγράμματος του ΟΗΕ για το περιβάλλον, www.unep.org.
12. «Τι; Η αιωνιότητα», Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα, 1997.
