Το ερασιτεχνικό βίντεο έκανε τον γύρο των κοινωνικών δικτύων και των μέσων ενημέρωσης στην Εσθονία. Στις 9 Μαΐου η ρωσική πόλη Ιβάνγκοροντ, που βρίσκεται στη συνοριακή γραμμή με την Εσθονία, γιόρταζε, όπως και όλη η υπόλοιπη Ρωσία, την επέτειο της νίκης κατά της ναζιστικής Γερμανίας με γιγαντοοθόνη και συναυλίες. Στα περίχωρα της πόλης Νάρβα, στην εσθονική όχθη του ποταμού, το βίντεο δείχνει έναν άνδρα περίπου 50 ετών να επιτίθεται σε διαδηλωτή που κραδαίνει μια ουκρανική σημαία ορατή και από την άλλη όχθη του ποταμού. «Μάζεψέ τη, μάζεψέ τη» λέει οργισμένος στα ρωσικά ο 50χρονος πριν σπρώξει βίαια τον νεαρό διαδηλωτή, που πέφτει μπροστά στα σκαλιά ενός κτηρίου.
«Οι περισσότεροι παρευρισκόμενοι υποστήριζαν τον άνθρωπο που μου επιτέθηκε» διηγείται αργότερα στα μέσα ενημέρωσης το θύμα, ακτιβιστής της εσθονικής μη κυβερνητικής οργάνωσης Avatud Vabariik («Ανοικτή Δημοκρατία»), που δραστηριοποιείται υπέρ της ενσωμάτωσης των νέων της ρωσικής μειονότητας. Ο νεαρός άνδρας, επίσης ρωσόφωνος, δεν έχει πάρα κάποιες εκχυμώσεις, ενώ ο δράστης της επίθεσης καταδικάστηκε σε ποινή φυλάκισης με αναστολή. Στη Νάρβα, το 90% των κατοίκων ανήκει στη ρωσική μειονότητα, η οποία αντιπροσωπεύει το ένα τέταρτο του πληθυσμού της βαλτικής χώρας. Το 2022, σύμφωνα με τη στατιστική υπηρεσία της Εσθονίας, το 31,5% των Εσθονών μιλούσε ρωσικά στο σπίτι.
Το επεισόδιο συνοδεύτηκε από μια πρωτοβουλία με πιο ανησυχητικές συνέπειες. Την ίδια ημέρα της ρωσικής εθνικής επετείου, στον τοίχο του μουσείου της Νάρβα, που στεγάζεται στο μεσαιωνικό φρούριο απέναντι από τα σύνορα, αναρτάται αφίσα με την εικόνα του Βλαντίμιρ Πούτιν να συνοδεύεται από τις λέξεις «εγκληματίας πολέμου». Η ενέργεια αυτή προκαλεί αψιμαχίες μεταξύ των συνοριακών φρουρών των δύο χωρών, με τους Ρώσους να απαιτούν, μάταια, από την εσθονική αστυνομία την απόσυρση της αφίσας.
Τα δύο γεγονότα αποτυπώνουν την ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα που επικρατεί στην Εσθονία μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Πρώτα απ’ όλα, στην κορυφή του κράτους. Η πρωθυπουργός Κάγια Κάλας έχει αποκτήσει τη συνήθεια να χαρακτηρίζει την έκβαση της σύγκρουσης στο ουκρανικό έδαφος ως «ζήτημα ύπαρξης» για την Εσθονία. Το Ταλίν διοχετεύει λίγο περισσότερο από το 1% του ΑΕΠ της Εσθονίας σε στρατιωτική βοήθεια προς το Κίεβο, περίπου 400 εκατομμύρια ευρώ από την αρχή του πολέμου. Πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες συνεισφορές στον κόσμο σε σχέση με τον εθνικό πλούτο, λίγο μικρότερη από την αντίστοιχη συνεισφορά της Λετονίας και λίγο μεγαλύτερη από εκείνη της Λιθουανίας (1). Αυτή η μικρή χώρα των 1,3 εκατομμυρίων κατοίκων, έχοντας τον φόβο ότι με τη σειρά της θα δεχτεί επίθεση, υπολογίζει, για την ώρα, σε μεγάλο βαθμό στο ΝΑΤΟ για την ασφάλειά της.
Από τον Φεβρουάριο του 2022 το ΝΑΤΟ αρέσκεται να δίνει δημοσιότητα στην ενίσχυση της ανατολικής πτέρυγάς του. Όπως στις 16 Μαρτίου στην Τάπα, παλιά σοβιετική βάση που βρίσκεται 60 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του Ταλίν: Μπροστά στις κάμερες ένας επίλεκτος στρατιώτης της γαλλικής Λεγεώνας των Ξένων κάνει επίδειξη της ευελιξίας του τεθωρακισμένου αναγνώρισης ΑΜΧ-10 RC, το οποίο θα αναπτυχθεί για πρώτη φορά σε εσθονικό έδαφος, όπως θα συμβεί και με 18 άλλα οχήματα μεταφοράς προσωπικού τύπου Griffon. Οδήγηση στην ευθεία με μεγάλη ταχύτητα, μια γρήγορη στροφή, μία δεύτερη στροφή προς τα αριστερά πριν το όχημα σταθμεύσει δίπλα στα άλλα τεθωρακισμένα που παρουσιάστηκαν στα μέσα ενημέρωσης. «Είμαι εδώ για να δοκιμάσω το υλικό, να επιβεβαιώσω ότι αντέχει στο κρύο» εξηγεί ο 21 ετών οδηγός, του οποίου ο θώρακας υπερβαίνει σε μέγεθος την ειδική θέση του οδηγού. Στόχος; Να καταδειχθεί η ικανότητα της Ατλαντικής Συμμαχίας να αναπτυχθεί ταχύτατα σε περίπτωση ρωσικής επίθεσης.
Από το 2008, μετά από ένα κύμα κυβερνοεπιθέσεων σε βάρος δημόσιων και ιδιωτικών ιδρυμάτων της χώρας, οι χώρες του ΝΑΤΟ δημιούργησαν στην Εσθονία, που είχε ενταχθεί στη Συμμαχία τέσσερα χρόνια νωρίτερα, ένα αποκαλούμενο «κέντρο αριστείας» για την κυβερνοασφάλεια. Μετά την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία το 2014, το ΝΑΤΟ ενίσχυσε την «προωθημένη παρουσία» του αναπτύσσοντας, για πρώτη φορά το 2017, πολυεθνικά τάγματα με μόνιμη (αλλά εναλλασσόμενη) παρουσία σε Βουλγαρία, Ουγγαρία, Λετονία, Λιθουανία, Πολωνία, Ρουμανία, Σλοβακία. Και στην Εσθονία. Όπως και οι άλλες δύο Βαλτικές χώρες, το Ταλίν έχει αναθέσει την προστασία των αιθέρων του στους νατοϊκούς συμμάχους. «Σχεδόν κάθε μήνα η Ρωσία παραβιάζει τον εναέριο χώρο μας. Πάντα στην περιοχή του Βάιντλο (νησί που βρίσκεται 20 χιλιόμετρα βόρεια των εσθονικών ακτών)» κατηγορεί τη Ρωσία ο Τούλι Ντούνετον, υφυπουργός Άμυνας, για να δικαιολογήσει την πρόσδεση της χώρας του στη νατοϊκή ομπρέλα.
Στις 26 Σεπτεμβρίου 2022 η ουκρανική σύγκρουση επεκτάθηκε και στη Βαλτική Θάλασσα, με τη δολιοφθορά των ρωσικών αγωγών φυσικού αερίου Nord Stream 1 και 2, τη διαλεύκανση της οποίας δεν έχουν επιτρέψει μέχρι στιγμής οι έρευνες ούτε των γερμανικών ούτε των δανέζικων Αρχών (2). Από τότε το εσθονικό Λιμενικό ελέγχει τα ρωσικά πλοία που περνούν από τα χωρικά ύδατα της Εσθονίας, με την -μη τεκμηριωμένη- πεποίθηση ότι «ο ρωσικός στρατός χρησιμοποιεί πολιτικά σκάφη για την επίτευξη διάφορων στόχων» εξηγεί ο Ντούνετον. Ο Ρώσος πρεσβευτής στην Εσθονία αντέδρασε στη βούληση που εξέφρασε το Ταλίν να ορίσει, σε εφαρμογή σχετικής διεθνούς σύμβασης, ζώνη «εφαπτόμενη» με τα χωρικά ύδατά του και να επεκτείνει αντίστοιχα τον έλεγχο των ρωσικών φορτίων. Πρόκειται για εμπόδιο στην ελεύθερη ναυσιπλοΐα, σύμφωνα με τον Ρώσο πρέσβη. Η ένταξη της Φινλανδίας, και πολύ σύντομα και της Σουηδίας, στο ΝΑΤΟ επιτρέπει στη Συμμαχία να έχει παρουσία και στις δύο πλευρές του κόλπου απέναντι από την Αγία Πετρούπολη.
Η Εσθονία έχει αρχίσει να επανεξοπλίζεται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Η κυβέρνηση διπλασίασε τον στρατιωτικό προϋπολογισμό της για το 2023 και διέθεσε το πρωτοφανές ποσό των 1,2 δισεκατομμυρίων ευρώ για την αγορά συστημάτων πυροβολικού. Τον Δεκέμβριο του 2022 το Ταλίν φερόταν να έχει αποκτήσει έξι αμερικανικά συστήματα εκτόξευσης πυραύλων τύπου Himars έναντι 200 εκατομμυρίων ευρώ. Στις αρχές Μαΐου 2023 εξέταζε την αγορά συστήματος αεροπορικής άμυνας τύπου IRIS-T SLM, που αναπτύσσεται από τον γερμανικό όμιλο Diehl Defence, στο πλαίσιο από μιας κοινού αγοράς με τη Λετονία (3). Ο υπουργός Άμυνας της Εσθονίας Χάνο Πέβκουρ έχει εκφράσει τη βούλησή του να διπλασιάσει τον αριθμό των χερσαίων δυνάμεων της χώρας, περνώντας από τους 9.500 στους 20.000 μάχιμους, οι οποίοι θα προστεθούν στους 35.000 εφέδρους μέχρι τα τέλη του 2024.
Για να υπερασπιστεί το έδαφός της η Εσθονία μπορεί να υπολογίζει σε μια «ένωση πολιτικής άμυνας» που αποτελείται από σχεδόν 30.000 απλούς πολίτες. Πρόκειται για θεσμό που δημιουργήθηκε το 1918, μερικές ημέρες πριν από την έναρξη του πολέμου της ανεξαρτησίας, με τον προπάππου της σημερινής πρωθυπουργού να είναι ένας από τους συνιδρυτές του. Ο Ρότζερ Βίνι, 40 ετών, ιδιοκτήτης πλυντηρίου αυτοκινήτων, διοικεί τη σχετική μονάδα στην πόλη της Νάρβα. «Εκπαιδευόμαστε μία φορά τον μήνα με πραγματικά πυρά. Διαθέτουμε επιθετικά τυφέκια R20, διαμετρήματος 5.56 και 7.62, και αυτόματα πιστόλια 9 χιλιοστών» εξηγεί ο οικογενειάρχης Βίνι. Από την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία τα μέλη αυτής της παραστρατιωτικής οργάνωσης που χρηματοδοτείται από το κράτος αυξήθηκαν κατά περίπου 20%, εκτιμά ο Βίνι, ο οποίος εκπαιδεύει ο ίδιος τους μαχητές του.
Λίγες ημέρες μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, την 1η Απριλίου 2022, οι τρεις Βαλτικές χώρες ανακοίνωναν από κοινού τη διακοπή των εισαγωγών ρωσικού φυσικού αερίου. Μια θεαματική απόφαση για την Εσθονία, η οποία εξαρτιόταν κατά 90% από τη ρωσική τροφοδοσία. Η χρήση του τερματικού σταθμού υγροποιημένου φυσικού αερίου (ΥΦΑ, LNG) σε λιμάνι της γειτονικής Λιθουανίας, ο οποίος είχε αρχίσει να λειτουργεί το 2014, αποτέλεσε μια λύση αναδίπλωσης που επέτρεπε την προμήθεια ΥΦΑ κυρίως από τη Νορβηγία και τις ΗΠΑ, εν αναμονή της εσπευσμένης κατασκευής στο Παλντίσκι του πρώτου λιμένα της Εσθονίας με αντίστοιχες εγκαταστάσεις. Αποτέλεσμα; Η Εσθονία κατέγραψε τον Αύγουστο του 2022 το υψηλότερο ποσοστό πληθωρισμού στην Ευρωζώνη με πάνω από 25%, κυρίως λόγω της εκτίναξης των τιμών της ενέργειας (235% σε ετήσια βάση για το φυσικό αέριο τον Ιούλιο του 2022 και 143% για το ηλεκτρικό ρεύμα που καταναλώνεται από τα νοικοκυριά). Η αύξηση των τιμών, η οποία συγκρατήθηκε στο 13,5% τον Απρίλιο του 2023, παραμένει σημαντική στους κλάδους των τροφίμων (23% σε σχέση με τον Απρίλιο 2022) και της στέγασης (32%) (4).
Η κοινωνική κρίση δεν εμπόδισε το Κόμμα της Μεταρρύθμισης, από όπου προέρχεται η πρωθυπουργός, να επικρατήσει στις βουλευτικές εκλογές της 5ης Μαρτίου 2023. Μάλιστα, ο πόλεμος στην Ουκρανία προσέφερε στο κόμμα της την ευκαιρία να απαλλαχθεί από τον εταίρο του στην προηγούμενη κυβέρνηση, το Κόμμα του Κέντρου, αφήνοντας να πλανάται πάνω του η υποψία έλλειψης πατριωτισμού, καθώς ο συγκεκριμένος πολιτικός σχηματισμός είχε υπογράψει το 2007 μια συμφωνία συνεργασίας με το κόμμα του Ρώσου Προέδρου. Σε μια ήδη πολύ φιλελεύθερη χώρα -με ενιαίο συντελεστή φορολόγησης 20% ανεξαρτήτως ύψους εισοδήματος (flat tax)- η πρωθυπουργός Κάλας έχει αποκτήσει το προσωνύμιο «σιδηρά κυρία» των χωρών της Βαλτικής. Καθώς το δημοσιονομικό έλλειμμα προβλέπεται να προσεγγίσει το 5% στο τέλος του 2023, η πρωθυπουργός της Εσθονίας δεσμεύτηκε να το επαναφέρει, ήδη από το 2024, κάτω από το όριο των κριτηρίων του Μάαστριχτ (3%). Εκτός από τις περικοπές στις δημόσιες δαπάνες, η κυβέρνηση Κάλας ανακοίνωσε αυξήσεις στον ΦΠΑ, παρά τον πληθωρισμό που πλήττει ήδη τα νοικοκυριά. Το όνομα της Κάλας κυκλοφορεί στα δημοσιογραφικά γραφεία για τη διαδοχή του γενικού γραμματέα του ΝΑΤΟ Γενς Στόλτενμπεργκ (5).
Ολα αυτά πριν από το πρόσφατο σκάνδαλο που ξέσπασε όταν αποκαλύφθηκε ότι η εταιρεία του συζύγου της πρωθυπουργού διατηρούσε ακόμα εμπορικές σχέσεις με τη Ρωσία. Το Κόμμα του Κέντρου ανακοίνωσε ότι θα καταθέσει πρόταση μομφής στη Βουλή, ενώ η Κάλας δήλωσε ότι η εταιρεία του συζύγου της βοηθούσε τους Εσθονούς πελάτες του στη Ρωσία «σύμφωνα με τους νόμους και τις κυρώσεις» που επιβάλλονται σήμερα. Δύο δημοσκοπήσεις που διενεργήθηκαν στον απόηχο του σκανδάλου δείχνουν ότι το μεγαλύτερο μέρος των ερωτηθέντων επιθυμεί την παραίτηση της Κάλας από την πρωθυπουργία. Αλλά οι υποστηρικτές του φιλελεύθερου Μεταρρυθμιστικού Κόμματός της θέλουν να παραμείνει στη θέση της.
* Ο Damien Lefauconnier είναι δημοσιογράφος
Επιμέλεια: Βασίλης Παπακριβόπουλος
(1) «Ukraine support tracker», The Kiel Institute for the World Economy, με τακτική ενημέρωση, www.ifw-kiel.de.
(2) Βλ. Pierre Rimbert, «De l’eau dans le gaz», Le Monde diplomatique, Μάιος 2023.
(3) Βλ. Helene Richard, «Αποστολή στη Λετονία: Το ρωσικό ζήτημα πανταχού παρόν», Le Monde diplomatique - ελληνική έκδοση, Δεκέμβριος 2021, www.monde-diplomatique.gr.
(4) Κεντρική Τράπεζα της Εσθονίας, 2023, www.eestipank.ee.
(5) Karl De Meyer, «Kaja Kallas, une des voix européennes les plus fortes en soutien de l’Ukraine», «Les Echos», Παρίσι, 2 Μαρτίου 2023.
Πόσο φοβούνται οι δύο κοινότητες μια ενδεχόμενη εισβολή της Ρωσίας;
Ο φόβος απέναντι στον Ρώσο γίγαντα διδάσκεται στα σχολεία, ενώ οι πιο ηλικιωμένοι θυμούνται τη σοβιετική περίοδο. Η νεαρή Δημοκρατία, σε ολόκληρη τη νεότερη ιστορία της, δεν έχει γνωρίσει παρά 52 χρόνια ανεξαρτησίας: το 1710 η Ρωσία απέσπασε από τη Σουηδία τα εδάφη της στη Βαλτική για τους δύο αιώνες που ακολούθησαν. Ύστερα από μια σύντομη περίοδο ανεξαρτησίας (1920-1940), η Εσθονία προσαρτήθηκε από τη Σοβιετική Ένωση, μετά την υπογραφή του γερμανοσοβιετικού συμφώνου μη επίθεσης (σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μόλοτοφ) του 1939. Τα σοβιετικά στρατεύματα, που θα απωθηθούν από το γερμανικό Blitzkrieg του 1941, θα επιστρέψουν το 1944 και θα παραμείνουν μέχρι τις 20 Αυγούστου 1991, ημέρα της δεύτερης ανακήρυξης της ανεξαρτησίας της Εσθονίας.
Ελάχιστοι ήταν οι Εσθονοί συνομιλητές μας που δεν εξέφρασαν την ανησυχία τους για μια νέα ρωσική εισβολή. Ο Βιτάλι Κοζεράτσκι, τον οποίο συναντήσαμε σε εμπορικό κέντρο της Νάρβα, 40 ετών, σχεδιαστής στο Ταλίν, γεννημένος στην Ουκρανία και με αδελφό που ζει στη Ρωσία, μας εξηγεί ότι θέλει να αγοράσει ένα πυροβόλο όπλο για να υπερασπιστεί την οικογένειά του σε περίπτωση επίθεσης. Από φέτος τον Φεβρουάριο στην Εσθονία απαγορεύεται σε πολίτες χωρών που δεν είναι μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή του ΝΑΤΟ να κατέχουν όπλο, απόφαση που υποχρέωσε περίπου 1.300 πολίτες της ρωσικής μειονότητας της χώρας να παραδώσουν στις Αρχές όσα κατείχαν (1). «Με τη γυναίκα μου μιλάμε συχνά για αυτό το θέμα. Έχουμε καταστρώσει σχέδιο για να φύγουμε σε λιγότερο από μία ώρα, μόνο με τα είδη ανάγκης» μας εκμυστηρεύεται ο Κοζεράτσκι, πατέρας ενός μικρού κοριτσιού. «Η χώρα είναι πολύ μικρή. Αν ο Πούτιν θελήσει να έρθει, θα έρθει, και το ΝΑΤΟ δεν θα μπορέσει να κάνει τίποτα.» Πάντως, το άρθρο 5 του Βορειοατλαντικού Συμφώνου προβλέπει ότι μια τέτοια ενέργεια θα θεωρούνταν επίθεση προς όλες τις χώρες του ΝΑΤΟ, οι οποίες το 2023 είχαν αθροιστικά δεκαεπταπλάσιες στρατιωτικές δαπάνες από τη Ρωσία (πενταπλάσιες αν εξαιρεθούν οι ΗΠΑ) (2).
Μεταξύ των ρωσόφωνων οι σχετικοί φόβοι δεν εκφράζονται εξίσου εύκολα. Παρά την απαγόρευση μετάδοσης προγράμματος από τα επίσημα ρωσικά μέσα ενημέρωσης στην Ευρώπη μετά τον Μάρτιο του 2022, πολλοί από τους ρωσόφωνους της Εσθονίας συνεχίζουν να παρακολουθούν τα ρωσικά κρατικά κανάλια στο Διαδίκτυο και ορισμένοι εμπιστεύονται ακόμη τον Πούτιν. «Για ποιον λόγο να έρθει εδώ;» μας ρωτά με καθησυχαστικό ύφος μια ηλικιωμένη κυρία που μόλις έχει επιστρέψει μέσω της συνοριακής διάβασης της Νάρβα, κρατώντας δύο τσάντες με τρόφιμα που αγόρασε φτηνότερα στο Ιβάνγκοροντ, στη ρωσική πλευρά των συνόρων. Το 5% των πολιτών που διαθέτει διπλή υπηκοότητα (δηλαδή και ρωσικό διαβατήριο) αλλά και οι κάτοχοι γκρίζων διαβατηρίων (όσοι δεν απέκτησαν την εσθονική υπηκοότητα με την ανεξαρτησία) μπορούν να συνεχίζουν να πηγαινοέρχονται μεταξύ των δύο χωρών χωρίς βίζα. Η ηλικιωμένη κυρία δέχεται να μας πει δυο κουβέντες, με την προϋπόθεση να παραμείνει ανώνυμη: «Νιώθω ένα είδος πίεσης. Αν πω τη γνώμη μου σε κάποια εφημερίδα, θα μου πουν “Γύρνα στη Ρωσία”» μας διαβεβαιώνει με ενοχλημένο ύφος, πριν κάνει μεταβολή και φύγει.
(1) Marko Tooming, «Περίπου 1.300 άδειες πυροβόλων όπλων θα ανακληθούν» (στα εσθονικά), Eesti Rahvusringhaaling (ERR), 22 Φεβρουαρίου 2023, www.err.ee.
(2) «Sipri military expenditure database», Stockholm International Peace Research Institute, www.sipri.org.
