Την ώρα που η Μολδαβία βιώνει σημαντικούς οικονομικούς κλυδωνισμούς που συνδέονται με τον πόλεμο στην Ουκρανία, η κυβέρνησή της κατηγορεί τη Μόσχα ότι επιδιώκει να αποσταθεροποιήσει τη χώρα και ενισχύει τη στρατιωτική συνεργασία της με το ευρω-ατλαντικό στρατόπεδο. Μια τέτοια πολιτική, η οποία υποτίθεται ότι εγγυάται την ασφάλεια της χώρας, θα μπορούσε επίσης να οξύνει το κλίμα με την αποσχιστική Δημοκρατία της Υπερδνειστερίας, όπου σταθμεύουν ρωσικά στρατεύματα.
Στα στούντιο του πρώτου καναλιού της δημόσιας τηλεόρασης της Μολδαβίας, μοντέρ και τηλεοπτικοί παραγωγοί προσθέτουν τις τελευταίες πινελιές στα ρεπορτάζ, ενώ οι εικόνες από ένα ανταγωνιστικό τηλεοπτικό κανάλι παρελαύνουν σε μια επιτοίχια οθόνη. Η Ελένα Μπαντσίλα ρίχνει μια ματιά στο κείμενο του πρώτου θέματος του βραδινού δελτίου ειδήσεων: «Σημαντικότερη είδηση της ημέρας: η Μολδαβία μπορεί πλέον να εξάγει πουλερικά και αυγά στην Ευρώπη», ανακοινώνει η τηλεπαρουσιάστρια.
Στο δελτίο ειδήσεων δεν θα αναφερθεί ούτε λέξη για τις ανακοινώσεις των Αρχών της φιλορωσικής αποσχιστικής Δημοκρατίας της Υπερδνειστερίας, μιας περιφέρειας στο ανατολικό τμήμα της χώρας, ανάμεσα στον ποταμό Δνείστερο και τα σύνορα με την Ουκρανία. Εκείνη την ημέρα, οι αρχές της Υπερδνειστερίας υποστήριξαν ότι είχαν αποτρέψει συνωμοσία των ουκρανικών μυστικών υπηρεσιών (SBU) με στόχο τη δολοφονία ηγετών της Υπερδνειστερίας. «Δεν θα μεταδώσουμε αυτή την πληροφορία», μας προειδοποιεί η τηλεπαρουσιάστρια πριν από την εκπομπή. «Θεωρούμε ότι είναι ψευδής». Αντίθετα, το εισαγωγικό κείμενο ενός βίντεο που ένας συντάκτης ετοιμάζεται να αναρτήσει στο Διαδίκτυο αναφέρει ότι δικαστές κατά της διαφθοράς κατέσχεσαν 50.000 ευρώ σε μετρητά, τα οποία ανήκαν σε «εγκληματική οργάνωση»: το ποσό φέρεται ότι θα χρησίμευε για τη χρηματοδότηση διαδηλώσεων διαμαρτυρίας με υποκινητή ένα κόμμα της αντιπολίτευσης.
Από την αρχή του πολέμου που μαίνεται στη γειτονική Ουκρανία, στη Μολδαβία κυκλοφορούν διαρκώς φήμες για πραξικοπήματα και αποσταθεροποιητικές ενέργειες. Η σύγκρουση στην Ουκρανία λειτουργεί ως καταλύτης των διαιρέσεων και του πολέμου επιρροής Ρώσων και Δυτικών στο μολδαβικό έδαφος. Από την ανεξαρτησία της, τον Αύγουστο του 1991, αυτή η πρώην σοβιετική δημοκρατία στοιχειώνεται από τον φόβο του διαμελισμού. Το 1992, η κεντρική κυβέρνηση στην πρωτεύουσα Κισινάου έχασε τον έλεγχο της Υπερδνειστερίας, η οποία είχε αυτοανακηρυχθεί ανεξάρτητη από το 1990. Από τότε, ρωσικά στρατεύματα σταθμεύουν στην περιοχή, προστατεύοντας την τοπική φιλορωσική κυβέρνηση. Από την άλλη, στο νότιο τμήμα της Μολδαβίας, η Γκαγκαουζία, όπου ζει μια μειονότητα που μιλά τουρκογενή γλώσσα, απολαμβάνει ευρεία αυτονομία. Η συγκεκριμένη περιοχή επιβεβαίωσε τον φιλορωσικό προσανατολισμό της στις 14 Μαΐου, εκλέγοντας έναν κυβερνήτη που πρόσκειται στο Κρεμλίνο.
Από την πλευρά της, η κεντρική κυβέρνηση της Μολδαβίας επιταχύνει την αποφασιστική φιλοευρωπαϊκή στροφή που ξεκίνησε από τον Νοέμβριο του 2020, όταν εξελέγη πρόεδρος η Μάγια Σάντου, χάρη κυρίως στη μαζική ψήφο της μολδαβικής διασποράς (16% του εκλογικού σώματος) υπέρ της (1). Τότε 48 ετών, η Σάντου σάρωσε στον δεύτερο γύρο (με ποσοστό 57%) τον φιλορώσο προκάτοχό της Ιγκόρ Ντόντον, ηγέτη του Κόμματος των Σοσιαλιστών της Δημοκρατίας της Μολδαβίας, με την υπόσχεση να συσφίξει τους δεσμούς με την Ευρωπαϊκή Ένωση και να καταπολεμήσει τη διαφθορά, ενδημικό πρόβλημα της χώρας. Τον Μάιο του 2022, ο πρώην αντίπαλός της τέθηκε σε προσωρινή κράτηση, στο πλαίσιο έρευνας για «εσχάτη προδοσία», «παθητική δωροδοκία», «χρηματοδότηση πολιτικού κόμματος από εγκληματική οργάνωση» και «παράνομο πλουτισμό», ενώ κατόπιν τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό. Τον επόμενο μήνα, η Μολδαβία απέκτησε καθεστώς χώρας υποψήφιας για ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ταυτόχρονα με την Ουκρανία.
Ωστόσο, ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει σταδιακά ωθήσει τη χώρα σε βαθιά πολιτική και οικονομική κρίση. Στις 12 Μαρτίου 2023, αρκετές χιλιάδες διαδηλωτές, που ήρθαν με λεωφορεία από ολόκληρη τη χώρα, συγκεντρώθηκαν ξανά στη λεωφόρο Στεφάν Τσελ Μάρε, κρατώντας σημαίες της Μολδαβίας, για να φωνάξουν «Jos Maia Sandu!» («Κάτω η Μάγια Σάντου!») και υποχρέωσαν τους αστυνομικούς με τις μαύρες στολές να αποκόψουν την πρόσβαση στο Κοινοβούλιο. Πίσω από τη διαδήλωση αυτή, όπως και πίσω από τις διαδηλώσεις που πραγματοποιούνται στους δρόμους της πρωτεύουσας από το φθινόπωρο του 2022, διαγράφεται η φιγούρα του εξόριστου ολιγάρχη Ιλάν Σορ. Πρόκειται για επιχειρηματία που έχει καταδικαστεί ερήμην σε 15 χρόνια κάθειρξη, επειδή μεταξύ 2012 και 2014 συμμετείχε στην υπεξαίρεση ενός δισεκατομμυρίου δολαρίων σε βάρος τριών τραπεζών της Μολδαβίας. Η αποκάλυψη του σκανδάλου είχε προκαλέσει, εκείνη την εποχή, τεράστιο κύμα οργής (2) και είχε προετοιμάσει το έδαφος για την ανάδειξη της Σάντου, πρώτα στην πρωθυπουργία (2019) και, στη συνέχεια, στην προεδρία.
Από το Ισραήλ, όπου ζει αυτοεξόριστος, ο Σολ πλέον εκμεταλλεύεται την κοινωνική οργή που εξαπλώνεται στη χώρα. Η κυβέρνηση τον κατηγορεί ότι διαθέτει οικονομική και οργανωτική στήριξη από το Κρεμλίνο. Τον Φεβρουάριο, η Σάντου ανακοίνωσε ότι οι ουκρανικές μυστικές υπηρεσίες την είχαν ενημερώσει για μυστικό σχέδιο διείσδυσης ξένων προβοκατόρων στις διαδηλώσεις (Σέρβων, Μαυροβούνιων, Ρώσων και Λευκορώσων) με σκοπό την ανατροπή της κυβέρνησης (3). Υπόθεση στην οποία συνέκλιναν διάφορα στοιχεία, όπως η σύλληψη μέλους της ρωσικής μισθοφορικής οργάνωσης Βάγκνερ στο αεροδρόμιο του Κισινάου. Βέβαια, κάτι τέτοιο δεν απονομιμοποιεί τις διαμαρτυρίες των διαδηλωτών κατά της Σάντου. «[Η κυβέρνηση] υποστηρίζει ότι πληρωνόμαστε για να έρθουμε να διαδηλώσουμε, ότι δουλεύουμε για τη Ρωσία. Δεν μας ακούνε, αρνούνται την επικοινωνία», διαμαρτύρεται ο Αλεξάντρου, 58 ετών, που έχει περάσει μεγάλο μέρος της ζωής του δουλεύοντας σε αγροκτήματα. «Δεν έχω ούτε δουλειά ούτε μισθό. Όλα είναι ακριβά. Δεν ξέρω καν αν θα έχω δικαίωμα να πάρω σύνταξη».
Η Μολδαβία εξαρτάται από τις εισαγωγές, γεγονός που την καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτη στη διατάραξη των εφοδιαστικών αλυσίδων και στην άνοδο των τιμών των καυσίμων. Με φόντο τις διακοπές στην παροχή φυσικού αερίου από τη Μόσχα, ο πληθωρισμός έφτασε το 34% πέρσι, ενόσω η χώρα υποδεχόταν δεκάδες χιλιάδες Ουκρανούς πρόσφυγες. Σύμφωνα με δημοσκόπηση του International Republican Institute (IRI) στα τέλη του 2022, το 57% των Μολδαβών θεωρεί το κόστος ζωής ως το σημαντικότερο πρόβλημα της χώρας (4). Μόνο το 8% των ερωτηθέντων αποδίδει μεγαλύτερη βαρύτητα στις διεθνείς διενέξεις, τον πόλεμο και την ανασφάλεια. Ωστόσο, η κυβέρνηση Σάντου μοιάζει αποφασισμένη να στιγματίσει οποιαδήποτε κριτική. «Βρισκόμαστε μπροστά σε μια ριζοσπαστικοποίηση των θέσεων», αναλύει η Μολδαβή κοινωνιολόγος Βιταλί Σπριντσεάνα. «Οι κυβερνώντες υποστηρίζουν ότι όποιος κάνει αντιπολίτευση είναι πράκτορας της Ρωσίας. Χρησιμοποιούν διάφορα επιχειρήματα για να παρομοιάσουν τους διαδηλωτές με πέμπτη φάλαγγα: ως εάν το γεγονός και μόνο της συμμετοχής σε μια διαδήλωση σε καθιστά προδότη».
Ο Ντορίν Ρετσεάν, ο οποίος ορίστηκε πρωθυπουργός στις 18 Φεβρουαρίου, έφερε νέα σκλήρυνση στην πολιτική ασφαλείας. Με την ανάληψη των καθηκόντων του, δήλωνε στο μικρόφωνο δημόσιου ραδιοφωνικού σταθμού ότι η κυβέρνησή του επιθυμεί να αποκτήσει σύστημα αντιαεροπορικής άμυνας. «Θα συναντήσουμε όλους τους φίλους μας για να το αποκτήσουμε (…) αλλά, περιμένοντας, πρέπει να ασχοληθούμε με άλλες απειλές: την αποσταθεροποίηση, τη διασάλευση της δημόσιας τάξης, τις επιθέσεις εναντίον των θεσμών, τον υβριδικό πόλεμο, την παραπληροφόρηση, το αίσθημα ανησυχίας που ενισχύεται στην κοινωνία και τη διάχυση του μίσους μεταξύ εθνοτήτων».
Στο τελευταίο αυτό ζήτημα, η εθνοτική - εθνικιστική γραμμή της κυβέρνησης -που ταυτίζει τη μολδαβική εθνική ταυτότητα με τη «ρουμανικότητα» (5)- μάλλον έχει ρίξει λάδι στη φωτιά. Στις 16 Μαρτίου 2023, το Κοινοβούλιο προχώρησε σε τροποποίηση του συντάγματος, αντικαθιστώντας τη διατύπωση «μολδαβική γλώσσα» με τη διατύπωση «ρουμανική γλώσσα» για να περιγράψει την επίσημη γλώσσα της χώρας. Μια άλλη πηγή ανησυχίας, που αναφέρεται από την Επιτροπή της Βενετίας (συμβουλευτικό όργανο του Συμβουλίου της Ευρώπης, αποτελούμενο από ανεξάρτητους ειδήμονες του συνταγματικού δικαίου), είναι ότι η πρόεδρος Σάντου επέκτεινε τις αρμοδιότητες των μυστικών υπηρεσιών (SIS), προκειμένου να προσθέσει τις ακροάσεις των τηλεφωνικών επικοινωνιών και τις παρακολουθήσεις, καθιστώντας ταυτόχρονα θολά τα όρια μεταξύ ποινικών ερευνών και ερευνών για ζητήματα εθνικής ασφαλείας, κάτι που δυνητικά υποτάσσει τη SIS στη δικαιοδοσία του προεδρικού γραφείου (6).
Στο μεταξύ, αρκετοί Αμερικανοί αξιωματούχοι ασφαλείας έχουν μεταβεί στη Μολδαβία, όπως ο στρατηγός Ουίλιαμ Τζ. Χάρτμαν, διοικητής της Cyber National Mission Force, στρατηγικής μονάδας για την αντιμετώπιση κυβερνοεπιθέσεων. Στις 15 Μαρτίου 2023, αντιπροσωπεία με τη συμμετοχή της Λόρα Κούπερ, αναπληρώτριας υπουργού Άμυνας για θέματα Ρωσίας, Ουκρανίας και Ευρασίας, έφθασε στο Κισινάου, στο πλαίσιο του στρατηγικού διαλόγου ΗΠΑ - Μολδαβίας, ο οποίος άρχισε ξανά πέρσι με πρωτοβουλία του Αμερικανού υπουργού Εξωτερικών Άντονι Μπλίνκεν. Για την περίσταση μάλιστα, ένα συγκρότημα τζαζ της αμερικανικής αεροπορίας έδωσε συναυλίες σε ολόκληρη τη χώρα. Κατά τη δεκαετία του 1950, τζαζίστες όπως ο Λούις Άρμστρονγκ ή ο Ντιουκ Έλλινγκτον έπαιξαν τον ρόλο πρεσβευτών της αμερικανικής πολιτιστικής προπαγάνδας σε ολόκληρο τον κόσμο. Θα αρκούσαν άραγε μουσικοί με μικρότερο ταλέντο για να γοητεύσουν τους Μολδαβούς;
(1) Andrew Wilson, «Separate ways: Contrasting elections in Georgia and Moldova», European Council on Foreign Relations, 19 Νοεμβρίου 2020, https://ecfr.eu.
(2) Βλ. Julia Beurq, «Μολδαβία: Μετά το “κόλπο του αιώνα”», «Le Monde diplomatique - ελληνική έκδοση», Οκτώβριος 2016, https://www.monde-diplomatique.gr.
(3) «Russia’s security service works to subvert Moldova’s pro-Western government», «The Washington Post», 28 Οκτωβρίου 2022.
(4) «Public opinion survey: Residents of Moldova, October-November 2022», IRI, Ουάσιγκτον, 9 Νοεμβρίου 2022.
(5) Βλ. Loïc Ramirez, «Υπερδνειστερία: ο ρωσικός διάδρομος στα σύνορα της Ουκρανίας», «Le Monde diplomatique - ελληνική έκδοση», Μάρτιος 2022, www.monde-diplomatique.gr.
(6) «On the draft on the Intelligence and Security Service, as well as on the draft law on counterintelligence and intelligence activity», έκθεση της Επιτροπής της Βενετίας, Στρασβούργο, 13 Μαρτίου 2023.
Επιμέλεια: Χάρης Λογοθέτης
Εύθραυστη ουδετερότητα
Η κυβέρνηση της Μολδαβίας προσπάθησε αρχικά να επιδείξει σύνεση στις αντιδράσεις της απέναντι στη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Την επομένη της 24ης Φεβρουαρίου 2022, το Κισινάου ζήτησε την απόσυρση των ρωσικών στρατευμάτων και τον σεβασμό της εδαφικής ακεραιότητας της γειτονικής χώρας, επαναβεβαιώνοντας ταυτόχρονα τη -συνταγματικά κατοχυρωμένη- ουδετερότητα της Μολδαβίας και αναζητώντας αποφυγή κλιμάκωσης της έντασης με την Υπερδνειστερία, της οποίας η κυβέρνηση επίσης φοβάται τη διάχυση της σύγκρουσης. Αλλά, με το πέρασμα των μηνών, η δυναμική των γεγονότων παρέσυρε τη χώρα. Όταν η ουκρανική πόλη της Οδησσού μπήκε στο στόχαστρο του ρωσικού στρατού, η κυβέρνηση της Μολδαβίας φοβόταν ότι οι Ρώσοι στρατιώτες μπορεί να προέλαυναν και να ενώνονταν με τους συμπατριώτες τους που είναι εγκατεστημένοι στην Υπερδνειστερία. Η κυβέρνηση της Υπερδνειστερίας, από την πλευρά της, φοβόταν προληπτική στρατιωτική επιχείρηση της Ουκρανίας.
Ακόμη κι αν η Μόσχα μοιάζει να έχει αφαιρέσει την Οδησσό από τον κατάλογο των στόχων της, τα ζητήματα ασφαλείας συνεχίζουν να βασανίζουν το Κισινάου. Σε συνέντευξή της στον ιστότοπο Politico, τον Ιανουάριο του 2023, η Σάντου δήλωνε ότι διεξάγεται μια «σοβαρή συζήτηση ως προς [τη] δυνατότητα [της χώρας] να υπερασπιστεί τον εαυτό της μόνη της ή [εάν θα έπρεπε] να συμμετάσχει σε μια ευρύτερη συμμαχία», φροντίζοντας πάντως να μην αναφερθεί στο ΝΑΤΟ, που αποτελεί κόκκινο πανί τόσο για τη Μόσχα όσο και για μερίδα των Μολδαβών. Η εγκατάλειψη του καθεστώτος ουδετερότητας, πρόσθεσε η Σάντου, θα πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο μιας «δημοκρατικής διαδικασίας». Σύμφωνα με δημοσκόπηση του IRI, το 60% των Μολδαβών συνεχίζει να θεωρεί την ουδετερότητα ως την καλύτερη εγγύηση για την ασφάλεια της χώρας.
Εξαιτίας του πολέμου στην Ουκρανία, το ταμπού αυτό είναι ήδη έτοιμο να σπάσει στα κυβερνητικά κλιμάκια. «Πρέπει να κατανοήσουμε ότι η ουδετερότητα που κατοχυρώνεται από το σύνταγμά μας δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη ότι θα πρέπει να μείνουμε χωρίς εθνική άμυνα. Θα πρέπει να δεσμευτούμε σε μεγαλύτερες επενδύσεις και στη δημιουργία σημαντικότερων αμυντικών υποδομών», δήλωσε ο Ντορίν Ρετσεάν, τότε προεδρικός σύμβουλος σε ζητήματα ασφαλείας, κατά τη διάρκεια σύσκεψης ασφαλείας με την παρουσία του Αμερικανού και του Γερμανού πρέσβη, στις 15 Νοεμβρίου 2022. Το Λονδίνο βρίσκεται ανάμεσα στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες που υποστηρίζουν περισσότερο την ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ ΝΑΤΟ και Μολδαβίας, στο πρότυπο της Ουκρανίας μετά την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014. «Θα ήθελα να δω τη Μολδαβία εξοπλισμένη σύμφωνα με τις προδιαγραφές του ΝΑΤΟ», εκμυστηρευόταν η Λιζ Τρας, τότε υπουργός Εξωτερικών του Ηνωμένου Βασιλείου, σε συνέντευξή της στην εφημερίδα Telegraph, τον Μάιο του 2022. Στις αρχές Μαΐου του 2023, οι Βρυξέλλες υποσχέθηκαν νέα στρατιωτική βοήθεια ύψους 40 εκατομμυρίων ευρώ, η οποία θα προστεθεί στο ισόποσο πακέτο που εγκρίθηκε τον Ιούνιο του 2023, στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού για την Ειρήνη (European Peace Facility, EPF).
Ενόσω η πρόσδεση της Μολδαβίας στις ευρω-ατλαντικές δομές αρχίζει να λαμβάνει πιο συγκεκριμένη μορφή, η μάχη ενάντια στην ανάμειξη του Κρεμλίνου στις εσωτερικές υποθέσεις κλιμακώνεται. Τον Ιούνιο του 2022, η Σάντου ενέκρινε νόμο για την ασφάλεια της ενημέρωσης, ο οποίος απαγορεύει τη μετάδοση ρωσικών εκπομπών και δελτίων ειδήσεων. Εξάλλου, ο ίδιος νόμος ορίζει ότι το 50% του περιεχομένου πρέπει να προέρχεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, τις ΗΠΑ ή άλλες χώρες που έχουν επικυρώσει την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τη Διασυνοριακή Τηλεόραση του Συμβουλίου της Ευρώπης. Μεταξύ 2017 και 2021, το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ διοχέτευσε σχεδόν 100 εκατομμύρια δολάρια σε «οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών (…) και σε μέσα ενημέρωσης», καθιστώντας τη Μολδαβία τη χώρα που έχει λάβει τα μεγαλύτερα ποσά από το Ταμείο Καταπολέμησης της Ρωσικής Επιρροής (CRIF) (1). Ακόμη κι αν η ελκυστικότητα της Ρωσίας φθίνει με ταχείς ρυθμούς, το Κρεμλίνο διαθέτει ακόμη σημαντικούς μοχλούς επιρροής, μέσω της χρηματοδότησης κομμάτων ή μέσω της τοπικής ορθόδοξης εκκλησίας, η οποία υπάγεται στο Πατριαρχείο Μόσχας.
(1) «Information report: Countering Russian Influence Fund», Γραφείο Γενικής Εποπτείας, αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών, Δεκέμβριος 2022.
