ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΝΟΥΤΣΟΥ
Μόνον ως ιστορικός των ιδεών θα κινηθώ για να ολοκληρώσω έναν κύκλο από τον ποιητή στον μελετητή του και στη συνέχεια στις θεωρητικές τους αντιλήψεις για την ιστορία που και οι δύο προϋποθέτουν, για να διεκπεραιώσω όμως και την αντίστροφη πορεία με σημείο προσανατολισμού το ίδιο το ποιητικό κείμενο.
Για την «ανατίμηση» περιόδων του ιστορικού παρελθόντος
Συχνά η καβαφική βιβλιογραφία επιχειρούσε να συσχετίσει τις αναφορές στον «ένδοξό μας βυζαντινισμό» με την αρθρογραφία του ποιητή, ιδίως των ετών 1891 και 1892, για το Βυζάντιο. Πώς μπορούμε να κάνουμε λόγο για «ανατίμηση» της «μεσαιωνικής ιστορίας» χωρίς να εστιάζουμε το ερευνητικό μας ενδιαφέρον στην απόπειρα άρσης της οικείας «υποτίμησης»;
Έρχομαι κατευθείαν στο κείμενο του Δημητρίου Βικέλα: Περί Βυζαντινών μελέτη (Λονδίνο 1874). Ακριβέστερα, πρόκειται για τρεις διαλέξεις που πραγματοποιήθηκαν το 1873 «ενώπιον του εν Μασσαλία Ελληνικού Συλλόγου» και οι οποίες δημοσιεύθηκαν αυτοτελώς στο Λονδίνο το επόμενο έτος. Η δηλωμένη intentio auctoris συνίσταται στη «διάδοσιν ορθοτέρας τινός και δικαιοτέρας εκτιμήσεως του Βυζαντινού κόσμου» (1874: 5). Τούτο ανταποκρίνεται προς το motto του εξωφύλλου. Δηλαδή, στη διατύπωση του Κ. Παπαρρηγόπουλου, στον οποίο άλλωστε ο Βικέλας παραπέμπει συχνά, για την ανάγκη να «επιλάμψη ανέφελος ο ήλιος της επιστημονικής ακριβείας» «επί της μεσαιωνικής ημών ιστορίας», εφόσον τη διατρέχουμε «εν νυκτί ή εν τω μέσω πυκνοτάτης ομίχλης».
Η εστίαση του ενδιαφέροντος του Βικέλα αφορά «εις γενικά τινα συμπεράσματα» με στόχο να επανεξετασθεί «πώς εδιδάχθημεν μέχρι τούδε να φανταζώμεθα την Βυζαντινήν εποχήν» ως «αυτοκρατορίαν της παρακμής».Αν, αντίθετα, στη «σειρά της καθόλου ιστορίας» εκτιμηθεί ότι ο «προορισμός» του Βυζαντίου υπήρξε η «διάσωσις και διατήρησις του πολιτισμού», τότε δεν μπορεί να υποτιμηθεί το γεγονός ότι την «αποστολήν ταύτην εξεπλήρωσεν επ' αγαθώ της αναγεννωμένης Ευρώπης».
Στους κόλπους του «Εκπαιδευτικού Ομίλου της Αιγύπτου»
Ο Τίμος Μαλάνος στα «καβαφικά του τετράδια» έχει καταγράψει μια στιχομυθία, έτους 1927, στο βιβλιοπωλείο «Γράμματα», του ποιητή με τον Σ. Γιαννακάκη που υποστήριζε με «παραδείγματα» ότι «όλα τα ιστορικά γεγονότα εξηγούνται με οικονομικά δεδομένα». Ξαφνικά ο Καβάφης ρωτά: «Δεν νομίζεις, Σακελλάριε, ότι υπάρχουν και άλλα στοιχεία, όπως λ.χ. το θρησκευτικό αίσθημα, που ημπορούν να επηρεάσουν την ιστορική εξέλιξη;». Με κοφτή την απάντηση: «Όχι, Κύριε Καβάφη». Αλλά και με ακαριαία την ανταπάντηση: «Τότε, πώς εξηγείς εσύ το γεγονός, ότι το 600 μ.Χ. ο μισός πληθυσμός της Αιγύπτου πήγε στα μοναστήρια, σημαντικώτατο γεγονός, και μη με διακόπτεις! (κανένας ωστόσο δεν τον διέκοπτε) και δεν ήσαν μόνο οι πτωχοί που επήγαν, αλλά κι απ'όλες τες τάξεις της κοινωνίας». Για να προσθέσει ο Μαλάνος: «Φυσικά, ο Γιαννακάκης δεν αποκρίθηκε. Άλλωστε, η επιβολή του Καβάφη στη συζήτηση ήταν συνήθως τέτοια, που κανείς δε μπορούσε να του αμφισβητήσει την ακρίβεια του γεγονότος, της χρονολογίας, ή και της έκτασης του γεγονότος που ανάφερε».
Ο Σακελλάρης Γιαννακάκης ήταν Καλύμνιος δάσκαλος που αρχικά σταδιοδρόμησε στην Κων/πολη (όπου είχε έλθει σε επαφή με το «Σοσιαλιστικό Κέντρο», το οποίο μετονομάσθηκε σε «Ομάδα Κοινωνικών Μελετών») και στη συνέχεια στην Αλεξάνδρεια, όπου πρωταγωνίστησε στην ίδρυση της «Δημοτικιστικής Ομάδας» (1916) και στα πολιτιστικά της δρώμενα. Για παράδειγμα, δημοσιεύοντας την εργασία του: «Η σημερινή τέχνη» για να επιτεθεί στον Μαλάνο, ο οποίος ικανοποιείται μ' εκείνα τα έργα τέχνης που «δε μας δίδουνε καμιά εξήγηση για όσα βλέπομε γύρω μας».
Υπήρξε κοινός φίλος του Καβάφη (και το 1924 συνυπέγραψε κείμενο υπεράσπισής του) και του Σκληρού, όταν η συμπύκνωση βέβαια των διαδικασιών του ιδεολογικού αναπροσανατολισμού των Αιγυπτιωτών διανοουμένων, που κατά το Σκληρό θεωρήθηκαν ότι είναι ικανοί «προς πρακτικάς ιδέας και θετικήν δράσιν», αναδεικνύεται κατά τη δεύτερη περίοδο του αλεξανδρινού περιοδικού Γράμματα που εγκαινιάζεται το καλοκαίρι του 1920 με αρχισυντάκτη το Μιχάλη Περίδη, συνιδρυτή του «Ομίλου Κοινωνικών Μελετών» που επισημαίνει τα κενά και τα σημεία απόκλισης του ύστερου Σκληρού από τη σκέψη του Marx.
Στο εντευκτήριο του περιοδικού Γράμματα
Ανάμεσα στον Καβάφη και την Αλεξάνδρεια παρεμβαίνει κάποτε ο Σκληρός και ιδίως πλειάδα σοσιαλιστών διανοουμένων που επικοινωνούν μεταξύ τους συνθέτοντας έτσι το πλήρες τοπίο της πνευματικής ζωής των Αιγυπτιωτών, στους κόλπους ενός αγγλικού «προτεκτοράτου» που είχε επιβάλει ξανά λογοκρισία. Ως προς το ποιητικό έργο του Κ.Π. Καβάφη, ο Σκληρός υπήρξε και καίριος υπομνηματιστής των ποιημάτων του (όπως για παράδειγμα του «Περιμένοντας τους βαρβάρους» που κατά την επισήμανσή του «υποθέτει μια τέτοια κατάστασι κοινωνική», δηλαδή η «κοινωνία φθάνει σ' ένα βαθμό πολυτελείας», όπου «απελπισμένη από την θέσι εις την οποίαν δε βρίσκει διόρθωσι συμβιβαστική με τον συνηθισμένο της βίο, αποφασίζει να φέρη μια ριζική αλλαγή...», βλ. Σαββίδης 2.9.1991).
Πριν προχωρήσω στο κυρίως θέμα της ανακοίνωσής μου θα συνοψίσω τα πορίσματα των ερευνών που αφορούν στις σχέσεις του Καβάφη με τον Σκληρό. Η ζωντανή γνωριμία μεταξύ τους χρονολογείται το Δεκέμβριο του 1913, όταν το περιοδικό Γράμματα εγκαινιάζει το εντευκτήριό του. Ώς το τέλος του επομένου έτους, οπότε θα εμπεδωθεί στο λόγιο κοινό των Αιγυπτιωτών η εικόνα του μαρξιστή Σκληρού, τόσο με τις διαλέξεις του όσο και με τη συνεργασία του στα Γράμματα, αυτός θα έχει παραλάβει το σύνολο των δημοσιευμένων ποιημάτων του Καβάφη, σύμφωνα με τους καταλόγους διανομής των εκδόσεων του τελευταίου. Στον ενδιάμεσο χώρο κινείται ο κοινός τους φίλος Παύλος Πετρίδης και σε μικρότερο βαθμό ο αδελφός του Γιώργος Πετρίδης, ιδρυτικό μέλος του «Εντευκτηρίου» (1915) και της «Δημοτικιστικής Ομάδας» (1916) Καΐρου. Στα αμέσως επόμενα έτη ο Καβάφης παρακολουθεί τις ομιλίες του Σκληρού που οργάνωσαν στην Αλεξάνδρεια τα περιοδικά Νέα Ζωή και Γράμματα, μία από τις οποίες -με θέμα τη ζωή και τη σκέψη του Τολστόι- μνημονεύει επαινετικά ο ίδιος ο ποιητής. Μετά το 1917, οι δεσμοί φαίνεται ότι ισχυροποιούνται, με την κοινή πλαισίωση του εκδοτικού εγχειρήματος των Γραμμάτων (σε σημείωμα του Καβάφη, μάλλον του 1919 και προφανώς όχι του 1911), για τη συγκρότηση της «Κριτικής Ομάδας» του περιοδικού καταγράφεται ότι «στην Κοινωνιολογία βάλαμε» τον Σκληρό και τον ίδιο τον ποιητή στη «λαογραφία και την ιστορία») και με το κοινό ενδιαφέρον για την εδραίωση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου της Αιγύπτου».
Ο Παναγιώτης Νούτσος διδάσκει Κοινωνική και Πολιτική Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
