Ανθρωπολογία και ψηφιακές τεχνολογίες
Η Κοινωνική και Πολιτισμική Ανθρωπολογία είναι η επιστήμη που ασχολείται με τη διερεύνηση των ανθρώπινων σχέσεων και πολιτισμών. Η εθνογραφική μελέτη, βασισμένη στην έρευνα πεδίου με συμμετοχική παρατήρηση, καλύπτει μια εξαιρετικά μεγάλη γκάμα θεματικών, όπως η συγκρότηση κοινωνικών σχέσεων, οι θρησκευτικές και πολιτικές πεποιθήσεις και επιτελέσεις, το φύλο, οι οικονομικές πρακτικές, ο υλικός πολιτισμός, τα νέα κινήματα κ.ά.
Τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, δεδομένης της διάχυσης των ψηφιακών τεχνολογιών και της εμπλοκής εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων ανά τον κόσμο με αυτές, παρατηρείται αύξηση ανθρωπολογικών ερευνών που εστιάζουν σε σχετικά ζητήματα (μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δυνητικές κοινότητες, κοινότητες ανοιχτού λογισμικού, μορφές ψηφιακής εργασίας, gaming, πληθοπορισμός, συμμετοχικοί πολιτισμοί). Όροι όπως Ψηφιακή Εθνογραφία και Ψηφιακή Ανθρωπολογία έχουν κάνει την εμφάνισή τους, άλλοτε με σκοπό να δοθεί έμφαση στο υπό μελέτη πεδίο και τη μεθοδολογία, άλλοτε με σκοπό την περιχαράκωση ενός νέου υποπεδίου εντός του ευρύτερου κλάδου.
Δίκτυα διαμοιρασμού αρχείων
Περί τα τέλη του προηγούμενου αιώνα, η έλευση του δικτύου Napster, το οποίο επέτρεπε την κυκλοφορία αρχείων mp3 μεταξύ των χρηστών, αποτέλεσε την ιδρυτική πράξη για τη μετέπειτα δημιουργία πολλών δικτύων διαμοιρασμού αρχείων [γνωστότερα ως ομότιμα δίκτυα (Peer to Peer ή Ρ2Ρ), ονομασία που προκύπτει από το γεγονός ότι οι χρήστες μπορούν να συνδέονται απευθείας μεταξύ τους, χωρίς να είναι απαραίτητη η μεσολάβηση ενός κεντρικού server]. Στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 2000, το πρωτόκολλο ΒitΤorrent και η διάδοση των ευρυζωνικών συνδέσεων συνέβαλαν οριστικά στην παγίωση της πρακτικής του διαμοιρασμού σε τοπικό και διεθνές επίπεδο.
Χαρακτηριστικές περιπτώσεις αποτέλεσαν τα δίκτυα Emule, Dc++, Audiogalaxy, SoulSeek και φυσικά τα δίκτυα torrent, όπως το ThePirateBay, το Mininova, το Isohunt, τα ελληνικά Gamato.info και Blue-white.gt, καθώς επίσης και πολλά άλλα, λιγότερο γνωστά, όπως το Torrentech, το What.cd, το Revolutiontt. Στο πλαίσιο αυτών των δικτύων, οι χρήστες, πλέον, δεν διαμοιράζονταν μόνο μουσική, αλλά και κινηματογραφικές ταινίες, παιχνίδια, e-books, λογισμικά. Το γεγονός ότι ο μεγαλύτερος όγκος των διαμοιραζόμενων αρχείων ήταν προστατευμένος με το δικαίωμα του copyright και συνεπώς η μη εξουσιοδοτημένη αντιγραφή και διανομή τους αποτελούσε παραβατική πρακτική (η λεγόμενη ψηφιακή ή διαδικτυακή πειρατεία) είχε ως αποτέλεσμα την εμφάνιση συγκρούσεων μεταξύ χρηστών, οργανισμών συλλογικής διαχείρισης (ΑΕΠΙ, ΕΠΟΕ) και κλάδων της πολιτιστικής βιομηχανίας. Οι αντιπειρατικές καμπάνιες, οι συλλήψεις, οι κατασχέσεις και τα πρόστιμα έγιναν συχνό φαινόμενο. Εντούτοις, τα δίκτυα torrent συνέχιζαν να ανασυγκροτούνται έπειτα από κάθε σχετικό πλήγμα. Σταδιακά, μάλιστα, μέσω της δημιουργίας κομμάτων Πειρατών σε πολλές χώρες, αρκετές εκφάνσεις πολιτισμικής πολιτικής που αναδύθηκαν στα P2P εισήλθαν και στον κοινοβουλευτικό στίβο (πιο πρόσφατη επιτυχία η κατάληψη της τρίτης θέσης του Κόμματος Πειρατών στην Ισλανδία).
Θεωρούμενα από τον εταιρικό κόσμο ως ψηφιακοί παράδεισοι πειρατείας και από τη σκοπιά πολλών συμμετεχόντων, ακτιβιστών και ακαδημαϊκών ως ηθικές οικονομίες ή κοινότητες δώρου (υπεραπλουστεύοντας σε σχετικά ακραίο βαθμό, ας πούμε ότι ως κοινότητες δώρου νοούνται κοινωνικότητες στο πλαίσιο των οποίων αντικείμενα ή αρχεία κυκλοφορούν χωρίς τη μεσολάβηση χρήματος, στη βάση ηθικών δεσμεύσεων και όχι αποκόμισης χρηματικού οφέλους), οι οικονομίες αυτών των δικτύων έθεταν σημαντικά ερωτήματα.
Ενώ πράγματι η ηθική και η πρακτική του διαμοιρασμού κυριαρχούσαν στα ομότιμα δίκτυα, οι οικονομίες πολλών εξ αυτών συγκροτούνταν ως υβριδικές. Σε αρκετές περιπτώσεις οι μη εγχρήματες ανταλλαγές συνυπήρχαν με εγχρήματες συναλλαγές (διαφημίσεις, αγοραπωλησίες Τ-shirt, δωρεές). Αν και επισήμως αυτές οι πρακτικές αποσκοπούσαν στην κάλυψη λειτουργικών εξόδων, αποτελούσαν σημείο τριβής μεταξύ των χρηστών, δεδομένου ότι μπορούσαν να λειτουργήσουν ως «κόκκινο πανί» για τους διωκτικούς μηχανισμούς στη βάση του έμμεσου κέρδους. Για αυτό τον λόγο η πολιτική που ακολουθούσε κάθε δίκτυο αναφορικά με τα παραπάνω ποίκιλε, από την πλήρη απόρριψη μέχρι και την πλήρη ενσωμάτωσή τους.
Επιπλέον, τα δίκτυα torrent διακρίνονται σε κλειστά/ιδιωτικά (private) και ανοιχτά/δημόσια (public). Στα κλειστά δίκτυα υπάρχει ο μηχανισμός της αναλογίας (ο λόγος του μεγέθους της πληροφορίας που κατέβασε ένας χρήστης ως προς το μέγεθος που ανέβασε). Αν και επινοημένη για να εξασφαλίσει δικαιοσύνη (όποιος παίρνει πρέπει και να δίνει), συχνά δημιουργούσε προβληματικές διαστάσεις, εφόσον λειτουργούσε ως χρήμα ειδικού σκοπού (γενικευμένο μέσο ανταλλαγής). Για να κατεβάσει κανείς ένα αρχείο έπρεπε να διαθέτει επαρκή αναλογία και για να συμβαίνει κάτι τέτοιο, έπρεπε να μειώνεται η αναλογία κάποιου άλλου/ης. Για πολλούς χρήστες κάτι τέτοιο δημιουργούσε συνθήκες τεχνητής σπάνης στο πλαίσιο μιας κατά τα άλλα εν δυνάμει οικονομίας της αφθονίας (εφόσον τα αρχεία μέσω της αντιγραφής μπορούσαν να κατέχονται ταυτόχρονα από όλους/ες) και άνοιγε την πόρτα για την είσοδο εμπορευματικών λογικών, παρά την απουσία «πραγματικού» χρήματος.
Πνευματική ιδιοκτησία
Η έννοια της πνευματικής ιδιοκτησίας δεν αποτελούσε σημείο πλήρους αφορισμού. Στους νόμους των περισσότερων κρατών που έχουν προσχωρήσει στη σύμβαση της Βέρνης τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας διακρίνονται σε τουλάχιστον δύο κατηγορίες: Στο περιουσιακό δικαίωμα, που αναφέρεται στη δυνατότητα οικονομικής εκμετάλλευσης του έργου, και στο ηθικό δικαίωμα, που αφορά τη σύνδεση ονόματος δημιουργού και έργου. Ενώ το περιουσιακό δικαίωμα δεν γινόταν αποδεκτό από τους περισσότερους χρήστες (ισχυρίζονταν ότι τα έργα χρησιμοποιούνταν σε ιδιωτικό επίπεδο, κανείς δεν αποκόμιζε χρηματικό όφελος από αυτά κ.λπ.), η σύνδεση ονόματος δημιουργού και έργου προστατευόταν πάντοτε.
Ειδικά στα κλειστά δίκτυα, η παράθεση ονομάτων συντελεστών του εκάστοτε έργου (σκηνοθέτης, μουσικός παραγωγός, εταιρεία παραγωγής και διανομής, ηθοποιοί, συγγραφείς) ήταν υποχρεωτική. Για την ακρίβεια, χωρίς να τηρούνται αυτές οι προϋποθέσεις η ίδια η ανάρτηση (και κατ’ επέκταση ο διαμοιρασμός ενός αρχείου) ήταν αδύνατη. Αυτές οι πρακτικές και αντιλήψεις βρίσκονται πολύ κοντά στη λογική των αδειών Creative Commons που γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν σχεδόν παράλληλα με τα ομότιμα δίκτυα, έχοντας θεσμικά αναγνωρισμένο χαρακτήρα και δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην ελεύθερη χρήση ενός έργου με την προϋπόθεση της μνείας του δημιουργού (συνοδευόμενες δευτερευόντως και από περαιτέρω δικαιώματα).
Σε παρόμοια γραμμή πλεύσης διακινούνταν και τα έργα που οι ίδιοι οι χρήστες δημιουργούσαν (υπότιτλοι, μουσικές παραγωγές, ανεξάρτητα ντοκιμαντέρ, flash games). Κάποια από αυτά, όπως οι υπότιτλοι, παρέχονταν πάντοτε δωρεάν, ενώ κάποια άλλα (μουσικά κομμάτια) είτε παρέχονταν για δωρεάν «κατέβασμα» σε net labels (δισκογραφικές «εταιρείες») που λειτουργούσαν εντός ορισμένων δικτύων, είτε μπορούσαν να αποκτηθούν μέσω της λογικής του Pay What You Want (μοντέλο που αργότερα χρησιμοποιήθηκε και από τους Radiohead για τη διανομή του δίσκου «In Rainbows»).
Τι συμβαίνει σήμερα
Σήμερα το τοπίο έχει μετασχηματιστεί ριζικά. Ήδη από το δεύτερο μισό της προηγούμενης δεκαετίας, αφενός τα δίκτυα Ρ2Ρ δεν αποτελούν τους μοναδικούς χώρους διαμοιρασμού αρχείων, αφετέρου ο διαμοιρασμός και το δωρεάν/ανοιχτό (free) αποτελούν έννοιες κεντρικής σημασίας για τις στρατηγικές εταιρειών που δραστηριοποιούνται στον χώρο παροχής ψηφιακού περιεχομένου. Παράλληλα, εταιρείες με σαφή προσανατολισμό το χρηματικό κέρδος, όπως η Airbnb και η Uber, ονομάζονται διαμοιραστικές οικονομίες. Βρισκόμαστε μπροστά σε μια σημαντική αλλαγή Παραδείγματος, στο πλαίσιο του οποίου έννοιες και πρακτικές που αποτέλεσαν μέσα πολιτισμικής κριτικής έχουν πλέον ενταχθεί (όχι σε όλο τους το εύρος φυσικά) σε σύγχρονα επιχειρηματικά μοντέλα.
Πέτρος Πετρίδης
Τίτλος διατριβής: Ψηφιακά αρχεία και πρακτικές ανταλλαγής: Μια ανθρωπολογική προσέγγιση των ομότιμων δικτύων
Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού
Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας
