Στο Μουσείο Εργασίας στο Αμβούργο ένας ολόκληρος όροφος είναι αφιερωμένος στην καταναγκαστική εργασία την περίοδο του χιτλερισμού. Εκτιμάται ότι 1.700.000 άνθρωποι υποχρεώθηκαν να δουλέψουν για το "μεγαλείο" του φασισμού και των εθνικοσοσιαλιστών. Ο πρόεδρος της Διακομματικής Επιτροπής της Βουλής Τριαντάφυλλος Μηταφίδης επισκέφθηκε το μουσείο και διαπίστωσε ότι πουθενά δεν υπάρχει αναφορά στην Ελλάδα. Και όμως δεκάδες χιλιάδες Ελλήνων υποβλήθηκαν σε καταναγκαστική εργασία, ανάμεσά τους και οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, που ουσιαστικά εξανδραποδίσθηκαν. Παράλληλα όμως αναπτύχθηκε ένα τεράστιο κίνημα αντίστασης με πρωταγωνιστές το ΕΑΜ που εμπόδισε τη γενίκευση του φαινομένου.
Οι φήμες ότι οι Γερμανοί θα προχωρούσαν σε πολιτική επιστράτευση προκάλεσαν μαζικές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας και απεργίες σε Θεσσαλονίκη, Αθήνα και άλλες πόλεις, υπογραμμίζει το πόρισμα της Επιτροπής και τονίζει: "Τον Απρίλιο του 1942 ξέσπασε η πρώτη μεγάλη πανελλαδική απεργία των δημοσίων υπαλλήλων με οικονομικά αιτήματα. Από τον Σεπτέμβριο του 1942, όλο το 1943, αλλά και το 1944 στη Θεσσαλονίκη απεργούσαν κατά διαστήματα εργάτες και δημόσιοι υπάλληλοι με οικονομικά αιτήματα στην αρχή, που συμπληρώθηκαν από πολιτικά, πρώτα για την πολιτική επιστράτευση, και στη συνέχεια, για την επέκταση της βουλγαρικής κατοχής στη Μακεδονία ή τη διάλυση των Ταγμάτων Ασφαλείας. Την οργάνωση και τον συντονισμό των κινητοποιήσεων είχε το Εργατικό ΕΑΜ".
Οι αποστολές
Οι πρώτες αποστολές εργατών στη Γερμανία ξεκίνησαν τον Μάρτιο του 1942, καθώς μεταφέρθηκαν από την Ελλάδα στη Γερμανία 11.977 εργάτες και εργάτριες - 6.500 από αυτούς είχαν φύγει από τη Θεσσαλονίκη.
Για το 1943 οι Γερμανοί αξιωματικοί Αμυντικής Οικονομίας δίνουν στοιχεία για 3.395 εργάτες, ενώ ο κατοχικός Τύπος για 4.500 - από τη Θεσσαλονίκη αναχώρησαν 1.772. "Από τον Αύγουστο του 1943 χρησιμοποιήθηκαν μέχρι και αιχμάλωτοι πολέμου, ενώ το 1944 η έλλειψη εργατών ήταν τόσο αισθητή, ώστε να συλλαμβάνονται οι άνεργοι και να μεταφέρονται σε στρατόπεδα εργασίας. Στο τέλος της Κατοχής, οι Γερμανοί και η εργοδοσία δεν μπορούσαν να ελέγξουν το εργατικό προσωπικό" υπογραμμίζεται.
"Το 1944 σημειώθηκε μια αύξηση στη ροή των εργατών από την Ελλάδα στο Ράιχ, καθώς εντάθηκε η πολεμική παραγωγή μέσα στην ίδια τη Γερμανία. Ωστόσο ο αριθμός των ανθρώπων που έφυγαν από τη Θεσσαλονίκη, 1.975, είχε μικρή διαφορά από αυτόν του 1943. Ήταν η εποχή που το Εργατικό ΕΑΜ είχε πετύχει στις αρχές του 1944 τη λεγόμενη 'σύμβαση Μέρτεν', που επέβαλε στους εργοδότες την ανά εβδομάδα τιμαριθμική αναπροσαρμογή" αναφέρει το πόρισμα και προσθέτει ότι κάποιοι από τους ανέργους κατατάχθηκαν "την άνοιξη του 1943 στο τάγμα του δωσίλογου αντισυνταγματάρχη Πούλου, αφού τους εξασφάλιζε συσσίτιο, μισθό, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και τρόφιμα για τις οικογένειές τους, αλλά και το ιδεολογικό άλλοθι ότι πολεμούν εναντίον των "ΕΑΜο-Βουλγάρων κομμουνιστών".
Υπενθυμίζεται ότι "τα σημαντικότερα από τα μεταλλεία της Μακεδονίας στη γερμανική ζώνη κατοχής ήταν ιδιωτικά. Οι εκπρόσωποι των γερμανικών βιομηχανιών, αμέσως μετά την κατάληψη της Ελλάδας, απέκτησαν τον έλεγχο των μεταλλείων είτε με συμμετοχή στο κεφάλαιο της επιχείρησης είτε συνάπτοντας πολυετή συμβόλαια με τους ιδιοκτήτες τους για την προμήθεια των μεταλλευμάτων". Η δε εξαγωγή μεταλλευμάτων στη Γερμανία κάλυψε σημαντικό μέρος των αναγκών της πολεμικής βιομηχανίας του Ράιχ, καθώς ήταν αποκομμένη από τη διεθνή αγορά (π.χ., οι εξαγωγές ελληνικού χρωμίου το 1943 ανήλθαν στο 27% των συνολικών αναγκών της Γερμανίας).
Οι Εβραίοι και η "αγγαρεία" στην Κρήτη
Στη Θεσσαλονίκη τα πρώτα θύματα ήταν οι Εβραίοι, που υποχρεώθηκαν να δουλέψουν σε στρατιωτικά έργα, τα οποία είχαν αναλάβει οι γερμανικές εταιρείες I. Müller και Bauteitung και η ειδικευμένη στην καταναγκαστική εργασία παραστρατιωτική "οργάνωση Todt".
Την Κρήτη οι Γερμανοί επέλεξαν να τη μετατρέψουν σε "Φρούριο" (Festung). Επιβλήθηκε, και ως αντίποινα για την αντίσταση του πληθυσμού στη Μάχη της Κρήτης, η υποχρεωτική εργασία, η "αγγαρεία", ως "μέτρο συλλογικής τιμωρίας, που η αποφυγή της έγινε βασική μορφή παθητικής αντίστασης". Από την αγγαρεία εξαιρούνταν μόνο οι ένοπλοι συνεργάτες των κατακτητών και οι οικογένειές τους...
Το 35-50% του πληθυσμού της υπαίθρου υποχρεώθηκε σε υποχρεωτική εργασία. Κάθε χωριό όφειλε να συνεισφέρει συγκεκριμένο αριθμό από πρόσωπα, που τα όριζε ο πρόεδρος, ο οποίος ήταν υπεύθυνος και για την αλλαγή τους. Σε περίπτωση απόδρασης, συλλαμβανόταν άλλο μέλος της οικογένειας άνω των 10 ετών ή άλλος συγγενής "άνευ διακρίσεως της ηλικίας". Μια μέρα απουσίας ισοδυναμούσε με 10 ημέρες φυλάκιση που εξαγοραζόταν με 5 οκάδες λάδι ή 40 οκάδες πατάτες. Οι κοινότητες όφειλαν να συνεισφέρουν επίσης σε κάρα και ζώα καθώς και με 3 οκάδες ξύλα ανά άτομο κάθε εβδομάδα.
Τα βουλγάρικα "ντουρντουβάκια"
Οι Βούλγαροι, έχοντας ως στόχο τον βίαιο εκβουλγαρισμό του ελληνικού πληθυσμού, δημιούργησαν τάγματα εργασίας, τα "ντουρντουβάκια", στα οποία κατατάσσονταν υποχρεωτικά όλοι οι άρρενες Έλληνες. Η καταναγκαστική εργασία μέσα στο λιοπύρι, με ελάχιστο φαγητό και νερό, θύμιζε τα αντίστοιχα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Γερμανών ή τα "Αμελέ Ταμπουρού" των Τούρκων στη Μ. Ασία.
Η λέξη "ντουρντουβάκι" αποτελεί ελληνοποιημένη παραφθορά της βουλγαρικής λέξης τρούντοβι βόιτσκι (τάγματα εργασίας) ή τρούντοβ βόινικ (φαντάρος αγγαρείας). Πρόκειται για Έλληνες υπηκόους των κλάσεων 1941-1942, που επιστράτευσε ο βουλγαρικός στρατός στη Γιουγκοσλαβία, αλλά και στη Βουλγαρία, για να εργασθούν στην κατασκευή δρόμων, σιδηροδρόμων καθώς και σε άλλα έργα.
Δικονομικά γερμανικά τερτίπια
Η καταναγκαστική εργασία αποτελεί κατά περίπτωση έγκλημα πολέμου ή έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Για το ζήτημα των αποζημιώσεων η Γερμανία μόλις τον Αύγουστο του 2000 θέσπισε σχετική νομοθεσία, κυρίως εξαιτίας της πληθώρας των προσφυγών που εκκρεμούσαν εναντίον της στα δικαστήρια των ΗΠΑ. Υπό διάφορα νομικά τεχνάσματα και κυρίως με την όψιμη διάκριση μεταξύ αιχμαλώτων πολέμου και αμάχων -που ποτέ δεν εφάρμοσε το Γ' Ράιχ- το μεγαλύτερο μέρος των δικαιούχων παραμένει ανικανοποίητο.
Ωστόσο στις ελληνικές απαιτήσεις για επανορθώσεις από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο έναντι της Γερμανίας περιλαμβάνονται τόσο οι δημόσιες όσο και οι ιδιωτικές ζημίες και παραμένουν ενεργές, δεδομένου ότι οι μόνες ελληνικές απαιτήσεις που έχουν ικανοποιηθεί είναι οι προβλεπόμενες στις διμερείς συμβάσεις της Βόννης του 1960 (απαιτήσεις θυμάτων από εθνικοσοσιαλιστικές διώξεις) και του1961 (απαιτήσεις από αφαιρεθέντα καπνά).
