Με τον όρο «ο κύκλος των φίλων» συχνά τοποθετούμε τον εαυτό μας σε ένα περιβάλλον που αποτελείται από οικεία πρόσωπα, με βασικό χαρακτηριστικό το αίσθημα της αποδοχής. Σύμφωνα με τη θεωρία των Οικολογικών Συστημάτων του Bronfenbrenner [ CITATION Bro \n \t \l 1033 ], κάθε άνθρωπος περιβάλλεται από τρεις ομόκεντρους κύκλους, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν ένα είδος σχέσης. Ο πρώτος κύκλος, ο πιο κοντινός, είναι τα μέλη της οικογένειας, ο δεύτερος, ο μεσαίος κύκλος, είναι οι φίλοι και ο τρίτος αποτελείται από την κοινωνία, τους εκπαιδευτικούς και άλλους επαγγελματίες, οι οποίοι παρέχουν τις υπηρεσίες τους. Ωστόσο, εξαιτίας των δυσκολιών που παρουσιάζουν τα παιδιά στο φάσμα του αυτισμού (ΦτΑ) στον κοινωνικό τομέα, ο κύκλος των φίλων μπορεί να μην υπάρχει ή να υπολειτουργεί.
Σύμφωνα με τον Kanner (CITATION Kan43 \n \t \l 1033), η κοινωνική δυσλειτουργία είναι ένα από τα πιο βασικά χαρακτηριστικά για τα άτομα που έχουν διαγνωστεί στο ΦτΑ. Η δυσκολία αυτή προκαλεί συχνά προβλήματα στην ανάπτυξη της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και τη δημιουργία φιλικών σχέσεων από την πρώιμη παιδική ηλικία. Πιο συγκεκριμένα, τα παιδιά στο ΦτΑ στο πλαίσιο του γενικού Νηπιαγωγείου παρουσιάζουν δυσκολίες στο κοινωνικό παιχνίδι λόγω των εγγενών χαρακτηριστικών τους, της περιορισμένης αλληλεπίδρασής τους με συνομηλίκους τους αλλά και των μειωμένων ευκαιριών που προσφέρει το ίδιο το περιβάλλον.
Έτσι, πολλές δυσκολίες των παιδιών στο ΦτΑ παρουσιάζονται στο Νηπιαγωγείο και πιο συγκεκριμένα σε δραστηριότητες που ενέχουν ως βασικό χαρακτηριστικό την επικοινωνία, την κοινωνική αλληλεπίδραση όπως η δράση Τι Νέα". Σύμφωνα με τη C. Freinet, μια βασική δραστηριότητα η οποία φέρνει σε συναισθηματική και κοινωνική εμπλοκή τους μαθητές είναι το «Τι νέα». Στις τάξεις Freinet ανεξάρτητου σχολικής βαθμίδας αλλά και παραδοσιακά στα Νηπιαγωγεία, πραγματοποιείται καθημερινά, με τη μορφή ομάδας σε κύκλο.
Το "Τι Νέα" είναι μια λεκτική δραστηριότητα, η οποία απαιτεί γλωσσικές δεξιότητες, καθώς και υψηλά επίπεδα έκφρασης. Ακόμη και στο Νηπιαγωγείο, οι κεκτημένες γλωσσικές δεξιότητες των παιδιών θεωρούνται πολύπλοκες, με πολλαπλά βήματα και κατευθύνσεις. Τα παιδιά παρουσιάζουν δυσκολίες στη γλωσσική έκφραση και κατανόηση, καθώς η ομιλία τους θεωρείται δυσλειτουργική, και συχνά αντιμετωπίζουν προβλήματα στο επίπεδο της έκφρασης των σκέψεων τους. Επιπλέον, η δομή του "Τι Νέα" περιλαμβάνει συζητήσεις σχετικά με τις νοητικές και συναισθηματικές καταστάσεις των μελών της ομάδας, οι οποίες συμπεριλαμβάνουν εκφράσεις του προσώπου και μη λεκτική επικοινωνία, που η κατανόησή τους δημιουργεί έντονες δυσκολίες στα παιδιά στο ΦτΑ κατά την αποκωδικοποίησή τους. Ένας άλλος παράγοντας και ένα από τα χαρακτηριστικά της διαταραχής του φάσματος του αυτισμού είναι η γειτνίαση του σώματος. Κατά τη διάρκεια του "Τι Νέα" τα παιδιά κάθονται πολύ κοντά μεταξύ τους, γεγονός που εμποδίζει συχνά την αποτελεσματική συμμετοχή τους λόγω της σωματικής εγγύτητας. Επιπλέον, η ποιότητα της βλεμματικής επαφής μπορεί να προκαλέσει προβλήματα στην επικοινωνία εφόσον η αποτελεσματική διεξαγωγή της συζήτησης προαπαιτεί αυτή τη λειτουργία. Αυτή η δυσκολία σε συνδυασμό με την περιορισμένη εστίαση προσοχής και τη μειωμένη συγκέντρωση δημιουργούν εμπόδια στην πραγματοποίηση διαλόγου, καθώς για τα παιδιά στο ΦτΑ κρίνεται δύσκολο να εισέλθουν και να διατηρήσουν μια συνομιλία. Πιο συγκεκριμένα, τα παιδιά αυτά παρουσιάζουν υψηλά επίπεδα μειωμένης εστίασης, γεγονός το οποίο δημιουργεί προβλήματα στην κατανόηση και διατήρηση των κανόνων των ομαδικών παιχνιδιών. Για παράδειγμα, για τα παιδιά στο ΦτΑ συχνά είναι δύσκολο να κατανοήσουν την εναλλαγή της σειράς και να περιμένουν τη δική τους για να παίξουν ή να μιλήσουν, με αποτέλεσμα να αποσύρονται από τη δράση. Η δυσκολία πηγάζει από το γεγονός ότι το παιχνίδι των παιδιών αυτών βρίσκεται σε πολύ πρώιμο στάδιο, είτε του μοναχικού είτε του παράλληλου παιχνιδιού. Σημαντικό είναι να αναφερθεί πως το "Τι Νέα" αποτελείται από μια ποικιλία κοινωνικών συμβάσεων και ενός πολυσύνθετου κώδικα επικοινωνίας για ένα παιδί στο ΦτΑ που μπορεί να αναστείλει τη συμμετοχή του.
Σύμφωνα με τις σύγχρονες παιδαγωγικές τεχνικές, η ενσωμάτωση των παιδιών με κοινωνικές δυσκολίες στην ομάδα είναι πιο αποτελεσματική όταν η διδασκαλία των κοινωνικών δεξιοτήτων εισάγεται μέσα από τις σχέσεις των συνομηλίκων (CITATION Cor13 \m Wat15 \l 1033). Από την άλλη πλευρά, τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης προτιμούν να παίζουν με τους συνομηλίκους τους και όχι με το παιδί στο ΦτΑ, γεγονός που δεν οδηγεί στην επιθυμητή αλληλεπίδραση και ενσωμάτωση των παιδιών όλης της τάξης. Λαμβάνοντας υπόψη ότι τα παιδιά στο ΦτΑ αντιμετωπίζουν δυσκολίες στο να κατανοήσουν τις αυθόρμητες κοινωνικές συμπεριφορές, είναι απαραίτητο για έναν/μια εκπαιδευτικό να εφαρμόσει κατάλληλες τεχνικές και να οργανώσει δραστηριότητες στο πλαίσιο των κοινωνικών δεξιοτήτων με στόχο την αλληλεπίδραση των παιδιών τυπικής και μη τυπικής ανάπτυξης. Οι Odom, et., al. (2006) υποστηρίζουν πως τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης με την κατάλληλη καθοδήγηση των δασκάλων μπορούν να εκπαιδεύσουν και να ενσωματώσουν στην ομάδα τα παιδιά στο ΦτΑ. O Roeyers (CITATION Roe00 \n \t \l 1033) τονίζει πως τα παιδιά στο ΦτΑ επιδεικνύουν αυξημένη κοινωνική ευαισθησία όταν έχουν λάβει υποστήριξη και εκπαίδευση από τους συνομηλίκους τους. Παρ’ όλα αυτά, τα παιδιά στο ΦτΑ σπάνια αναλαμβάνουν την πρωτοβουλία να έρθουν σε επαφή με τους συμμαθητές τους. Ως εκ τούτου, οι συνομήλικοι είναι αυτοί που πρέπει να κάνουν το πρώτο βήμα για να ξεκινήσει η κοινωνική αλληλεπίδραση και οι εκπαιδευτικοί είναι αυτοί που θα τους δώσουν τα κίνητρα.
Ο ΚτΦ είναι μια συστηματική προσέγγιση που αναγνωρίζει ότι η κινητήρια δύναμη της ομάδας έχει θετική επίδραση στη συμπεριφορά του παιδιού στο ΦτΑ. Με τη μέθοδο αυτή, ο μαθητής στο ΦτΑ ή αλλιώς το παιδί εστίασης έρχεται σε μια περαιτέρω εβδομαδιαία επαφή πέρα από τα πρόγραμμα του Νηπιαγωγείου με τους κοινωνικά πιο ικανούς συμμαθητές δημιουργώντας έτσι την ομάδα του ΚτΦ. Στόχος της ομάδας του ΚτΦ είναι οι εθελοντές να βοηθήσουν και να δημιουργήσουν σχέσεις μέσω της καλύτερης γνωριμίας τους και επαφής με το παιδί εστίασης. Η επαφή αυτή ωφελεί τους εθελοντές σταδιακά να συνειδητοποιήσουν πως ο αυτισμός είναι μια διάχυτη δυσκολία στο πλαίσιο της κοινωνικής αλληλεπίδρασης, η οποία επηρεάζει τη συμπεριφορά του ατόμου. Ένας από τους βασικούς στόχους είναι να αντιμετωπιστούν τα συγκεκριμένα προβλήματα που παρουσιάζονται από τον μαθητή στο ΦτΑ, τα οποία εμφανίζονται κατά τη διάρκεια της αλληλεπίδρασής τους στο σχολείο.
Η τεχνική ξεκινά με την εθελοντική συμμετοχή έξι έως οκτώ παιδιών, με σκοπό να φτιάξουν μια σταθερή ομάδα η οποία θα βοηθήσει το παιδί εστίασης, έτσι ώστε να βοηθηθεί και να συμμετάσχει πιο λειτουργικά στις δραστηριότητες του Νηπιαγωγείου και πιο συγκεκριμένα στο "Τι Νέα". Έτσι, σύμφωνα με την επιθυμία των παιδιών, δημιουργείται η ομάδα του ΚτΦ, η οποία πραγματοποιείται μία φορά την εβδομάδα πέρα από τη σχολική δραστηριότητα και διαρκεί περίπου σαράντα λεπτά.
Ο ΚτΦ ευνοεί τη διεξαγωγή συζητήσεων και τη δημιουργία στρατηγικών που βοηθούν το παιδί εστίασης να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες στην κοινωνική αλληλεπίδραση. Επιπροσθέτως, πέρα από την πρώτη συνάντηση, οι υπόλοιπες συναντήσεις διεξάγονται με την παρουσία του παιδιού εστίασης. Οι δραστηριότητες πρέπει να είναι προσεκτικά διαμορφωμένες από τον/την εκπαιδευτικό, έτσι ώστε να αγγίζουν τις εκάστοτε ανάγκες του/της μαθητή/τριας στο ΦτΑ. Οι δραστηριότητες αυτές περιλαμβάνουν παιχνίδια ρόλων, μίμησης, το δομημένο κοινωνικό παιχνίδι, παιχνίδια κατανόησης συναισθημάτων και κοινωνικών δεξιοτήτων.
Το μικρό εύρος της ομάδας-εθελοντών του ΚτΦ καλλιεργεί το έδαφος για το παιδί στο ΦτΑ έτσι ώστε να μπορέσει να αυτορυθμιστεί και να εξωτερικευτεί πρώτα στο μικρό δίκτυο και μετέπειτα στην ευρύτερη ομάδα της τάξης, καθώς και να συμμετάσχει πιο λειτουργικά στις δραστηριότητες που περιλαμβάνει το "Τι νέα". Η δημιουργία σχέσεων με τους συνομηλίκους είναι ένας από τους σημαντικότερους στόχους στα πρώτα χρόνια της εκπαίδευσης τόσο για τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης όσο και για τα παιδιά στο ΦτΑ. Πιο συγκεκριμένα, ο ΚτΦ επιδιώκει να διδάξει τα παιδιά στο ΦτΑ πώς να μετασχηματίσουν το παιχνίδι τους από μοναχικό σε κοινωνικό και να ρυθμίζουν τη συμπεριφορά τους έτσι ώστε να δημιουργούν σχέσεις με τους συνομηλίκους.
Σύμφωνα με τους Newton και Wilson (CITATION New03 \n \t \l 1032), αυτή η προσέγγιση έχει ως αποτέλεσμα τη βελτίωση της ενεργής συμμετοχής των παιδιών στο ΦτΑ στο κοινωνικό παιχνίδι. Αδιαμφισβήτητα, η συνεισφορά των συνομηλίκων καλλιεργεί κοινωνικές συναλλαγές μεταξύ των συμμετεχόντων και δημιουργεί ένα ενθαρρυντικό περιβάλλον για την κοινωνική αλληλεπίδραση και το επικοινωνιακό παιχνίδι. Έτσι, η εφαρμογή του ΚτΦ είναι ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στα παιδιά τυπικής ανάπτυξης και στο παιδί στο ΦτΑ προκειμένου να δημιουργηθεί και να ενισχυθεί ο μεσαίος κύκλος, ο κύκλος των φίλων σύμφωνα με τη Θεωρία των Οικολογικών Συστημάτων.
Ιδιαίτερα σημαντικό είναι να αναφερθεί πως μέσα από την προσωπική μου εμπειρία σε σχέση με τον ΚτΦ, οι εθελοντές που συμμετείχαν στο πρόγραμμα του ΚτΦ ανέπτυξαν και καλλιέργησαν δεξιότητες και αξίες όπως η ενσυναίσθηση, ο σεβασμός, η κατανόηση καθώς και η αποδοχή της διαφορετικότητας. Ενίσχυσαν τις γνωστικές τους δεξιότητες, την αυτοπεποίθησή τους, έγιναν πιο υπεύθυνοι ή και ανέπτυξαν επιπλέον επικοινωνιακούς κώδικες. Επίσης, παρατηρήθηκε πως οι εθελοντές έμαθαν να ρυθμίζουν τον τόνο της φωνής και την ταχύτητα ομιλίας τους στις ανάγκες του παιδιού εστίασης ώστε να γίνονται κατανοητοί. Ωστόσο, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών αλληλεπιδράσεων συμβαίνουν σε περιβάλλοντα έξω από την τάξη, χωρίς προηγούμενο σχεδιασμό και μεθοδολογία. Οι μαθητές στο ΦτΑ μπορεί να απομονωθούν κατά τη διάρκεια αυτών των αδόμητων περιόδων. Ο ΚτΦ, μια ομάδα υπεύθυνων παιδιών που έχουν ως κίνητρο να υποστηρίξουν τον συμμαθητή τους στο ΦτΑ, μπορεί να προσφέρει την κατάλληλη κοινωνική συμπεριφορά και να προστατεύσει το παιδί στο ΦτΑ από επιθετικές συμπεριφορές εναντίων του.
Επιπλέον, ο ΚτΦ μπορεί να λειτουργήσει ως θεραπευτικό εργαλείο αλλά και ως εργαλείο πρόληψης κατά του σχολικού εκφοβισμού και της θυματοποίησης όχι μόνο στην Πρωτοβάθμια αλλά και στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Οι εκπαιδευτικοί που θέλουν να εφαρμόσουν τον ΚτΦ θα πρέπει να εξετάσουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των παιδιών στο ΦτΑ. Οι τεχνικές μπορούν να βελτιώσουν τις δυσκολίες του παιδιού εστίασης ανάλογα με την ηλικία, τη νοημοσύνη και το γλωσσικό επίπεδό του. Σημαντικό είναι να σημειωθεί ότι η διατήρηση των κοινωνικών δεξιοτήτων σε όλα τα παιδιά συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τη στάση του/της εκπαιδευτικού. Όταν οι εκπαιδευτικοί παρακινούν τα παιδιά στο ΦτΑ και τους συνομηλίκους του να έρθουν σε επαφή, τότε η κοινωνική αλληλεπίδραση μεταξύ των παιδιών είναι μεγαλύτερη. Ο ΚτΦ είναι μια παρέμβαση που βασίζεται στη δημιουργία κοινωνικών σχέσεων και επιτρέπει αυτή τη διαδικασία να συμβεί φυσικά μέσα από τις κοινές δράσεις, τα κοινά ενδιαφέροντα των παιδιών και των βιωμάτων που αυτά μοιράζονται.
Ως εκπαιδευτικοί Ειδικής ή μη Ειδικής Αγωγής και έχοντας ως όραμα στην εκπαίδευση την υποστήριξη όλων των μαθητών, θα ήταν πραγματικά ελπιδοφόρο να ανοίξουμε πρώτα εμείς την αγκαλιά μας σε νέες τεχνικές που θα ενσωματώνουν όλους μας τους μαθητές, έτσι ώστε να τους δώσουμε την ευκαιρία να βιώσουν ένα από τα βασικά τους δικαιώματα. Το άρθρο 23 των Δικαιωμάτων του Παιδιού υπογραμμίζει το δικαίωμα των παιδιών να συμμετέχουν σε δραστηριότητες που προάγουν την κοινωνική τους αλληλεπίδραση και ενσωμάτωση, η οποία ενισχύει τη γνωστική και πολιτιστική ανάπτυξή τους ανεξάρτητα από τις εγγενείς δεξιότητές τους. Συνεπώς, μιλώντας για τα παιδιά στο ΦτΑ, σημαντικό είναι να τους διασφαλίζουμε ένα σχολικό περιβάλλον που θα ενισχύει και θα προωθεί τις ανάγκες τους, καθώς και την αποτελεσματική συμμετοχή τους στο κοινωνικό πλαίσιο.
Δασκαλοπούλου Ευγενία, νηπιαγωγός, MEd Inclusion & Special Educational Needs
Bronfenbrenner, U. (1989). The ecology of human development: Experinments by nanture and design. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Corbett, B., Swain, D. M., Coke, C., Simon, D., Newsom, C., Houchings-Juarez, N., ... Song, Y. (2013, October 22). Improvement in Social Deficits in Autism Spectrum Using a Theater Based, Peer Mediated Intervention. Wiley Online Library.
Kanner, L. (1943). Autistic Disturbances of Affective Contact. Nervous Child 2, pp. 217-250.
Newton, C., & Wilson, D. (2003). Creating Circles of Friends. Nottingham: Inclusive Solutions.
Odom, S., Zercher, C., Li, S., Marquant, J., Sandall, S., & Brown, W. (2006). Social acceptance and rejection of preschool children with disabilities: a mixt-method analysis. Journal of Educational Psychology, 98(4), pp. 807-823.
Roeyers, H. (2000). Interventions that faciliatate socialization in children with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders(30), pp. 401-406.
Watkins, L., O'Reilly, Kuhn, M., Gevarter, C., Lancioni, G., Sigafoos, J., & Lang, R. (2015). A review of peer meediated social interaction intervantions for students with autism in inclusive settings. Journal of autism and develpmental disorders, 45(4), pp. 1070-1083.
