Το νομοσχέδιο για την Ανώτατη Εκπαίδευση επιχειρεί θεσμικές τομές μέσα στις δύσκολες συνθήκες επιτροπείας και οικονομικής στενότητας που επικρατούν στη χώρα, θεσμοθετώντας, μεταξύ άλλων, συνέργειες μεταξύ των ιδρυμάτων, πλουραλιστική εκπροσώπηση στη διοίκηση, διαμόρφωση κανόνων στην οργάνωση των μεταπτυχιακών, φοιτητική συμμετοχή. Οι θέσεις του έχουν ακαδημαϊκό, αλλά τελικά πολιτικό χαρακτήρα. Συνάντησε και συναντά αντιδράσεις που κυμαίνονται από την αντιπαράθεση σε επιμέρους άρθρα, όπως της Συνόδου των Πρυτάνεων, μέχρι τη συνολική του απόρριψη από την αξιωματική και όχι μόνο αντιπολίτευση και τη γνωστή πλειοψηφία της ΠΟΣΔΕΠ. Στο σύντομο αυτό άρθρο συζητάμε μερικά από τα κύρια διακυβεύματα.
Το νομοσχέδιο επεκτείνει τα υφιστάμενα περιθώρια αυτονομίας των ιδρυμάτων, ενώ η κριτική αναφέρεται σε υποτιθέμενο έλλειμμα διαφάνειας και προβάλλει την ανάγκη μέγιστης αυτονομίας που μερικές φορές εκτρέπεται σε αυθαιρεσία. Η τραγική περίπτωση αυτοδιορισμού του προέδρου του ΤΕΙ Θεσσαλονίκης σε θέση γραμματέα, ο αυθαίρετος καθορισμός διδάκτρων και αμοιβών στα μεταπτυχιακά προγράμματα κ.ά. είναι μόνο μερικά παραδείγματα. Συναφές διακύβευμα είναι η θεσμοθέτηση μεγαλύτερης αντιπροσωπευτικότητας απόψεων στα όργανα διοίκησης των ΑΕΙ με την εκλογή αντιπρυτάνεων από ξεχωριστή λίστα με μονοσταυρία, σε αντίθεση με τα μονολιθικά πρυτανικά σχήματα της λογικής «ο νικητής τα παίρνει όλα» ή την υφιστάμενη κατάσταση της μονοκρατορίας του πρύτανη. Από την άλλη μεριά, σε αντίθεση με την εμπειρία, επιστρατεύεται εργαλειακού τύπου επιχειρηματολογία υπέρ φαντασιώσεων αποτελεσματικότητας. Πρόκειται δηλαδή για τη γνωστή αντιπαλότητα ανάμεσα στο αίτημα εργαλειακής και εντέλει απολιτικής τεχνοκρατικής διαχείρισης έναντι του αιτήματος για μια πολιτική αντιμετώπισης των ζητημάτων.
Με τον νόμο καταργούνται τα Συμβούλια Ιδρύματος, τα οποία έχουν προ πολλού απαξιωθεί στη συνείδηση της επιστημονικής κοινότητας και έχουν καταρρεύσει μέσα στις αντιφάσεις που είχε επιφυλάξει για αυτά ο Νόμος 4009/11, καθιστώντας τα όργανα επιβολής πολιτικών και διαδικασιών ξένων προς τις δημοκρατικές αρχές των ελληνικών ΑΕΙ, όπως η πατερναλιστική και απαξιωτική για την επιστημονική κοινότητα προεπιλογή των υποψήφιων πρυτάνεων. Παρ’ όλα αυτά, ο αντιπολιτευτικός λόγος προβάλλει την παλινόρθωση αυτού του αποτυχημένου θεσμού.
Για πολλά χρόνια γίνεται συζήτηση για τη συμβολή των ΑΕΙ σε ένα αναπτυξιακό σχέδιο κάθε Περιφέρειας και τελικά της χώρας. Με τον νόμο, για πρώτη φορά, προωθείται ο Ενιαίος Χώρος Εκπαίδευσης και Έρευνας και δίνεται η δυνατότητα θεσμικής συνεργασίας και συνεννόησης μεταξύ πανεπιστημίων, ΤΕΙ και ερευνητικών κέντρων μιας περιφέρειας. Ιδρύονται τα Ακαδημαϊκά Συμβούλια Ανώτατης Εκπαίδευσης και Έρευνας, τα οποία δεν εμπλέκονται σε διοικητικά και ακαδημαϊκά θέματα, που είναι αρμοδιότητα της Συγκλήτου, στην οποία πλέον αντιπροσωπεύονται όλα τα τμήματα ενός ιδρύματος, σε αντίθεση με τους υφιστάμενους περιορισμούς.
Οργανώνονται τα Προγράμματα Μεταπτυχιακών Σπουδών, ενώ η αντιπολίτευση μιλάει για υποβάθμιση μεταπτυχιακών, αποσιωπώντας την προσπάθεια τακτοποίησης μιας άναρχης, αποσπασματικής και εντέλει άκρως αναποτελεσματικής διάρθρωσης των αντίστοιχων προγραμμάτων. Η αντιπολίτευση για άλλη μια φορά επικεντρώνεται κατά κύριο λόγο στα δίδακτρα, αποσιωπώντας ότι τρέχουν εξαιρετικά προγράμματα χωρίς δίδακτρα αλλά και προγράμματα με δίδακτρα μέχρι 15.000 - 20.000 ευρώ!
Σε αντίθεση με το ευρωπαϊκό και αμερικανικό κεκτημένο συνδέεται η πενιχρή φοιτητική συμμετοχή και η επαναφορά του ασύλου -δαιμονοποιημένα αμφότερα- με την ανομία. Χωρίς ιδιαίτερο κόπο, το επιχείρημα μπορεί να χαρακτηριστεί από αφελές ιδεολόγημα έως κακόγουστο προπαγανδιστικό τέχνασμα. Το πανεπιστημιακό άσυλο, ως δημοκρατικός ιστορικός ακαδημαϊκός θεσμός, δεν ευθύνεται για την παραβατικότητα εντός των ιδρυμάτων. Παραβατικές ενέργειες συνέχισαν να υπάρχουν και μετά την κατάργηση του ασύλου με τον Νόμο 4009/11.
Διατυπώνονται επίσης επιχειρήματα ενάντια στον νόμο που βασίζονται σε δύο μύθους. Σύμφωνα με τον πρώτο, τα ελληνικά πανεπιστήμια διαθέτουν μεγάλες δυνατότητες προσέλκυσης αλλοεθνών φοιτητών, οι οποίοι, μέσω της καταβολής διδάκτρων, θα συντείνουν στην οικονομική ενδυνάμωση των ΑΕΙ. Σύμφωνα με το δεύτερο, εμποδίζεται η παλιννόστηση πανεπιστημιακών της διασποράς, οι οποίοι υποτίθεται πως θα ενισχύσουν τα ιδρύματα, λόγω της κυβερνητική άρνησης να θεσμοθετηθούν μέτρα ευνοϊκής μεταχείρισης, κυρίως κίνητρα σχετικά με τις οικονομικές απολαβές και πάλι μέσω διδάκτρων. Αγνοείται όμως ότι ο ισχυρότερος αποτρεπτικός παράγοντας προσέλκυσης φοιτητών είναι η έλλειψη υποδομών, όπως η στέγαση, και ότι οι εξαιρετικά δύσκολες εργασιακές συνθήκες, πέραν των μισθολογικών, συνιστούν εμπόδιο για την παλιννόστηση επιστημόνων.
Επιπλέον, υποβαθμίζεται ανεξήγητα η ποιότητα του ήδη υπηρετούντος δυναμικού και γι’ αυτό απαιτείται η ενίσχυση τους παλιννοστούντες, ένα επιχείρημα που διατυπωνόταν για πολλά χρόνια στη διάρκεια της συστηματικής απαξίωσης της Ανώτατης Εκπαίδευσης. Η ρητά διατυπωμένη πρόθεση του νομοθέτη να διευκολύνει τις ανταλλαγές ανάμεσα στους ομοεθνείς ανά την οικουμένη αποσιωπάται ανεξήγητα.
Κλείνοντας, η διαμόρφωση αγοραίων μηχανισμών απορρύθμισης των λειτουργιών και η παράλληλη συγκεντροποίηση των δομών διοίκησης αποτελούν το κόκκινο νήμα κατά μήκος του οποίου αρθρώνεται η αντιπαλότητα στον νόμο. Τα αιτήματα αυτά βρίσκονται σε πλήρη αντίθεση με λογικές οι οποίες, με βάση τη συλλογικότητα, επιδιώκουν τη διασύνδεση ολόκληρου του χώρου έρευνας και επιστήμης με την κοινωνία και μάλιστα με στόχους στρατηγικούς υπέρ της ανάπτυξης της χώρας και όχι με στόχους ευκαιριακούς υπέρ της αγοράς. Στο σημείο αυτό, το δίλημμα στο οποίο απαντά εντέλει το νομοσχέδιο είναι αν οι δομές ανώτατης εκπαίδευσης και έρευνας απολογούνται στην αγορά ή τη χώρα. Η απάντηση είναι μεροληπτικά υπέρ της δεύτερης.
Γ. Στάμου & Δ.Ψύλλος, καθηγητές ΑΠΘ
