"Ο άνθρωπος οφείλει να εξεγερθεί με τη δύναμη που του δίνει η ελεύθερη φύση του, δηλαδή με τη δύναμη του πνεύματός του, με τη δύναμη της επιθυμίας του και με την δύναμη του αιτήματός του να είναι δημιουργός του κόσμου του" λέει ο Στέφανος Ροζάνης, δείχνοντας ιδιαιτέρως τη συνθήκη που δημιουργεί στην εποχή μας ο νεοφιλελευθερισμός. Καθηγητής Φιλοσοφίας, συγγραφέας και κριτικός, στο νέο βιβλίο του "Δυο δοκίμια πολιτικής αισθητικής του Ρομαντισμού" (εκδ. Εξάρχεια) επανέρχεται στο κίνημα που διαδόθηκε στις δυτικές κοινωνίες του τέλους του 18ου αιώνα, εστιάζοντας "στην εξεγερσιακότητα της ρομαντικής κοσμοαντίληψης ως διαρκούς αξίωσης του ανθρώπου μέσα στο αλλοτριωτικό καθεστώς της παγκοσμιοποιημένης τάξης πραγμάτων".
Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη
* Επανέρχεστε διαρκώς στον ρομαντισμό. Σε τι συμβάλλει η μελέτη αυτού του αισθητικοπολιτικού κινήματος σε μια εποχή πολιτικής αβεβαιότητας και αισθητικής παρακμής;
Το ρομαντικό κίνημα υπήρξε ένα κίνημα ανατροπής όλων των αισθητικών, κοινωνικών και πολιτικών στερεοτύπων που κυριαρχούσαν μέχρι τον 19ο αιώνα. Όμως η σημαντικότητά του δεν βρίσκεται στην ιστορική του εποχή, αλλά σε μια διαρκή επικαιρότητα η οποία προεκτείνεται όχι μόνο στη νεωτερικότητα της σύγχρονης κίνησης των ιδεών και των αισθητικοπολιτικών ρευμάτων, αλλά συγχρόνως δρα ως τροχιοδείκτης για την μελλοντική πορεία κοινωνικών και πολιτικών θεωριών και ενεργειών. Όλα τα σημερινά κοινωνικά, πολιτικά και αισθητικά ρεύματα έχουν την καταγωγή τους στη ρομαντική εξέγερση και όχι μόνο εμπνέονται από αυτή αλλά επιπλέον συνεχίζουν την πορεία μέσα σε μια μεταρομαντική αξίωση της εξεγερσιακής συνείδησης του ανθρώπου, ιδιαίτερα μέσα στη σημερινή αμφισβήτηση αξιών, νοημάτων και στοχεύσεων. Κυρίως θα πρέπει να εστιάσουμε, και αυτό προσπαθώ να δείξω με το τελευταίο μου βιβλίο, στην εξεγερσιακότητα της ρομαντικής κοσμοαντίληψης ως διαρκούς αξίωσης του ανθρώπου μέσα στο αλλοτριωτικό καθεστώς της παγκοσμιοποιημένης τάξης πραγμάτων. Θα πρέπει να διευκρινίσω ότι η ρομαντική εξεγερσιακότητα δημιουργεί τους όρους και τις προϋποθέσεις για μια ελευθεριακή αντίδραση ενάντια στα στερεότυπα των παλιών επαναστατικών αιτημάτων τα οποία προβλήθηκαν με τον μανδύα της μαρξικής ιδεολογίας. Η εξεγερσιακότητα του ρομαντισμού μας επιβάλλει επίσης να διαβάσουμε διαφορετικά τον Μαρξ και τον μαρξισμό και να βεβαιώσουμε τις στενές συγγένειες μεταξύ μαρξισμού και ελευθεριακών συλλήψεων. Ακόμα και τα πολύ σύγχρονα κινήματα διαχείρισης των κοινών ή τα οικολογικά κινήματα βρίσκονται στον πυρήνα της εξεγερσιακής συνείδησης του ρομαντισμού του 19ου αιώνα. Άρα ο ρομαντισμός αποτελεί μια μόνιμη πηγή έμπνευσης και ωθεί το σημερινό καθυμαγμένο υποκείμενο σε μια υπέρβαση η οποία εξελίσσεται μπροστά στα μάτια μας.
* Ας δούμε πρώτα ποιος ήταν ο πυρήνας της ρομαντικής εξεγερσιακότητας και πώς μπορεί να συναντηθεί με τη σημερινή παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα.
Ο πυρήνας της ρομαντικής εξεγερσιακότητας είναι το ίδιο το ανθρώπινο υποκείμενο το οποίο εσωτερικά αμφισβητεί κάθε βεβαιότητα είτε αυτή είναι ιδεολογική ή φιλοσοφική και αισθητική. Ο ρομαντισμός δεν επαγγέλλεται μια επανάσταση. Για τον λόγο αυτό άλλωστε ο συνηθισμένος όρος "επαναστατικός ρομαντισμός" είναι λανθασμένος. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι ο άμεσος απόγονος του ρομαντισμού είναι ο εξεγερμένος άνθρωπος του Αλμπέρ Καμύ. Σ' αυτή την περίπτωση λοιπόν, το ανθρώπινο υποκείμενο δεν είναι ένα επαναστατημένο, αλλά ένα εξεγερμένο υποκείμενο. Το επαναστατημένο υποκείμενο υπόκειται στις δεσμεύσεις και τις ανελαστικότητες της ιδεολογίας του, σε αντίθεση με το εξεγερμένο υποκείμενο, το οποίο βιώνει την εξέγερσή του ως εσωτερική ανατάραξη χωρίς τέλος μέσα σε μια κοινωνική παγίωση. Γνωρίζουμε ότι ιστορικά όλα τα επαναστατικά κινήματα κατέληξαν στη δημιουργία κοινωνικών και πολιτικών καθεστώτων τα οποία ήταν περισσότερο αυταρχικά και απολυταρχικά από τα καθεστώτα που ανέτρεψαν. Η αντίθετη κίνηση είναι η κίνηση της ρομαντικής ριζοσπαστικότητας. Εδώ η ριζοσπαστικότητα ξεκινά από το ανθρώπινο υποκείμενο έτσι ώστε να υπάρξει μια διαρκής επιθυμία για έναν κόσμο δικαιότερο, πέρα από πολιτικούς συμβιβασμούς και πολιτικές αναγκαιότητες. Η αντίδραση στην παγκοσμιοποιημένη τάξη πραγμάτων δεν μπορεί να είναι άλλη, παρά μόνο η τόνωση του εξεγερσιακού χαρακτήρα και των ελευθεριακών αιτημάτων του σύγχρονου ανθρώπου.
* Μας λέτε ότι ο άνθρωπος πρέπει να βρίσκεται διαρκώς σε μια κατάσταση αφύπνισης, έτοιμος ανά πάσα στιγμή να εξεγερθεί. Με ποιο αίτημα; Από την άλλη, πώς μπορεί να καταστεί εφικτή αυτή η κατάσταση σε μια κοινωνία εν υπνώσει, όπως φαίνεται να είναι η σημερινή κοινωνία;
Το θεμελιώδες αίτημα του ρομαντισμού και των μεταρομαντικών κινημάτων υπήρξε και εξακολουθεί με έναν δραματικό τρόπο να είναι η αξίωση του ολοκληρωμένου ανθρώπου. Δηλαδή του ανθρώπου εκείνου ο οποίος συνεχώς αγωνίζεται για την ολοκλήρωσή του σε επίπεδο πνευματικό, συναισθηματικό, ψυχικό αλλά και κοινωνικό και πολιτικό. Κάτω από τις σημερινές συνθήκες τής εν υπνώσει κοινωνίας και της απόλυτης κυριαρχίας της παγκοσμιοποίησης, το αίτημα αυτό εκφράζεται μέσα από τα κοινωνικοπολιτικά ρεύματα της αυτοδιαχείρισης, της αυτοανάπτυξης και της ενεργού συμμετοχής στο πεδίο των κοινών. Όταν αιφνιδίως μιλάμε σήμερα για αποανάπτυξη, δεν εννοούμε τίποτε άλλο παρά την εξέγερση του ανθρώπου, η οποία έχει ως μοναδικό της στόχο να συμμετέχει στο πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι μέσω της αυτενέργειάς του και της ανυπακοής σε οποιαδήποτε παγιωμένη οικονομική, πολιτική, αισθητική αντίληψη. Δηλαδή, ο άνθρωπος ολοκληρώνεται μόνο συμμετέχοντας στα κοινά και δημιουργώντας εστίες και πυρήνες αυτοδιαχείρισης που του εξασφαλίζουν την αυτονομία του και την αυτεξουσιότητά του. Σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση, ο άνθρωπος γίνεται έρμαιο ενός κυρίαρχου κοινωνικού, πολιτικού και αισθητικού μοντέλου και έτσι, χωρίς να το αντιλαμβάνεται, εσωτερικοποιεί τον λόγο της εξουσίας και τον αναπαράγει, έστω και μεταμφιεσμένο, με διάφορους ιδεολογικούς μανδύες. Αυτό ακριβώς είναι που δημιουργεί την εν υπνώσει κοινωνία, άρα την κοινωνική παρακμή και την παράλυση του ανθρώπου μέσα σε συστήματα τα οποία ο ίδιος ούτε μπορεί να ελέγξει ούτε μπορεί να ανατρέψει.
* Για ποιου τύπου εξέγερση μιλάτε;
Μιλώ για την εξέγερση εκείνη που οδηγεί τον άνθρωπο να μην πιστεύει και κατά συνέπεια να μην υποτάσσεται σε οποιαδήποτε κοινωνική, πολιτική ή αισθητική εξουσία. Και αυτό επιτυγχάνεται με έναν και μοναδικό τρόπο, όταν ο άνθρωπος είναι σε διαρκή εγρήγορση, αγωνιζόμενος να συμμετέχει στα κοινά να δημιουργεί την υπόστασή του ως πολίτη μιας κοινωνίας και να αποβάλλει τον ωφελιμιστικό χαρακτήρα των πράξεων και των ενεργειών του. Τότε θα οδηγηθούμε σε μια κοινωνία που, όπως έλεγε ο Χέρμπερτ Μαρκούζε, "οι νόμοι οι οποίοι τη διέπουν θα είναι ελεύθεροι, θα είναι νόμοι τους οποίους ο άνθρωπος εγκαθιδρύει για τον εαυτό του και για τους άλλους με πλήρη ελευθερία απόφασης".
* Κάτι αντίστοιχο συναντάμε στον Αριστοτέλη και στον Πλάτωνα, ωστόσο φαίνεται να μην είναι εφαρμόσιμο.
Μέσα στην αρχαία ελληνική Δημοκρατία το πνεύμα της ελεύθερης Πολιτείας έχει πράγματι εκφραστεί από τους μεγάλους στοχαστές της εποχής. Εκείνο ωστόσο το οποίο έκτοτε έχει προκύψει κάτω από τις νεωτερικές συνθήκες είναι ένα ανθρώπινο υποκείμενο το οποίο δεν είναι εξάρτημα της Πολιτείας, αλλά αντίθετα είναι ο φορέας μιας διαρκούς αμφισβήτησης της Πολιτείας, των θεσμών και των νόμων που η κυριαρχία επιβάλλει πάνω στο ανθρώπινο άτομο. Αυτή η ριζοσπαστική μεταβολή δημιουργεί παράλληλα έναν χώρο όπου το άτομο μπορεί να αναπτύξει την αυτοσυνείδησή του και άρα μπορεί να αγωνίζεται για αυτομόρφωση, αυτοδιαμόρφωση και αυτοδιαχείριση με τον σκοπό να ολοκληρωθεί ως άτομο μέσα σε συνθήκες ελεύθερης κοινωνίας με τους άλλους και άρα δικής του αυτεξουσιότητας.
* Προς το παρόν ζούμε μέσα σε συνθήκες ελεύθερης αγοράς και "ανελεύθερων" ανθρώπων.
Μα η ελεύθερη αγορά, ο νεοφιλελευθερισμός και η οικονομική κυριαρχία δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια επινόηση του ύστερου καπιταλισμού. Είναι δηλαδή μια επινόηση του καπιταλισμού του τζόγου, όπως συνήθως λέμε, προκειμένου να επιβληθεί και να συντρίψει τον άνθρωπο δημιουργώντας καταστάσεις ανελευθερίας. Μέσα σε αυτή την ατμόσφαιρα και το κοινωνικό κλίμα ο άνθρωπος οφείλει να εξεγερθεί με τη δύναμη που του δίνει η ελεύθερη φύση του, δηλαδή με τη δύναμη του πνεύματός του, με τη δύναμη της επιθυμίας του και με την δύναμη του αιτήματός του να είναι δημιουργός του κόσμου του. Έτσι, η επιβολή η οποία δεν έχει την ισχύ του κυρίαρχου δεν μπορεί να αντιτάξει τίποτε περισσότερο από μια εύθραυστη, ανασφαλή και αβέβαιη ισχύ. Πιστεύω ότι τα συστήματα είναι ανίσχυρα μπροστά στον άνθρωπο και όχι το αντίθετο, αρκεί ο άνθρωπος μέσω της εξεγερσιακότητάς του να μην επιτρέψει στα συστήματα να ολοκληρώνουν κάθε φορά τον κύκλο της καθυπόταξής του.
* Μου φαίνεται ότι προβάλλετε κάτι αντίστοιχο του εξιδανικευμένου ήρωα στον οποίο επικεντρώθηκε αισθητικά ο ρομαντισμός τη στιγμή που βρισκόμαστε σε πολύ σκληρή συνθήκη διεθνώς.
Κακώς πιστεύουμε ότι ο ρομαντισμός μιλούσε για εξιδανικευμένες καταστάσεις. Αντίθετα, μιλούσε για υπαρκτές δομές και μία από τις μεγαλύτερες εξεγερσιακές του ιδέες ήταν η πολιτική εναντίον αυτών των δομών. Ο Σίλλερ μιλούσε πάντα για τον αλυσοδεμένο κόσμο και για τη ρομαντική εξέγερση εναντίον αυτού του κόσμου του ανελεύθερου, ο οποίος εξουσιάζεται από αντίστοιχες με τη σημερινή κοινωνική και πολιτική κατάσταση. Ο 19ος αιώνας δεν είναι διόλου μακριά από τη σημερινή μας εποχή και επιπλέον όλες οι κοινωνικές και πολιτικές δομές της σημερινής μας εποχής δεν είναι τίποτε άλλο παρά μετεξελίξεις των συνθηκών που διαμόρφωσε ο 19ος αιώνας. Κατά συνέπεια, ό,τι ισχύει σήμερα για το αίτημα της αυτεξουσιότητας του ανθρώπου έχει τις ρίζες του στο ρομαντικό αίτημα της αυτονομίας.
