Του Jean - LucNancy*
Στις γραμμές που ακολουθούν επιδιώκεται μια αποτίμηση, στο σήμερα, του τι απέγινε η λέξη «πολιτικό» στις αρχές του 21ου αιώνα.
Για μια δεκαετία περίπου η λέξη «πολιτικό» αποκτούσε σταδιακά μια σημασία που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί τοξική.
Αυτή έγκειται στη διάκριση δύο εννοιών: το πολιτικό από τη μια πλευρά και η πολιτική από την άλλη. Η πρώτη θα αναφερόταν σε ένα θεμελιώδες, ουσιώδες δεδομένο μιας κοινής ύπαρξης και η δεύτερη, πιο αυστηρά, σε τομείς που είναι συνδεδεμένοι με την κυβέρνηση, τις δυνάμεις καταστολής [police] ή το πολιτικό προσωπικό εν γένει.
Αυτή η χρήση εισήχθη πρώτη φορά περίπου πριν από πενήντα χρόνια και, θα έλεγα, υπό την επίδραση του γερμανικού «das Politische», του οποίου η ουδέτερη μορφή αποφεύγει τη σύγκρουση μεταξύ δύο γενών [η πολιτική - το πολιτικό] και το οποίο πρέπει να αντλήθηκε από το διάσημο βιβλίο του Καρλ Σμιτ Η έννοια του πολιτικού. Ωστόσο είναι βέβαιο πως ο σκοπός αυτής της πολυσχιδούς και καινοτόμου μελέτης δεν είναι να διακρίνει μεταξύ αυτών των δύο νοημάτων της πολιτικής. Το αντίθετο, θα ισχυριζόταν κανείς.
Όμως εκείνοι που δεν ήθελαν να είναι σμιτιανοί -για πολύ προφανείς λόγους- έπρεπε παρ’ όλα αυτά να αναμετρηθούν με το ερώτημα που εκκρεμούσε ανάμεσα στο Ολοκληρωτικό Κράτος του Σμιτ και τις βλέψεις κομμουνιστών, σοσιαλιστών και συμβουλιακών, οι πολιτικές βάσεις των οποίων κλονίστηκαν από την αποτυχία των αυτοανακηρυχθέντων μαρξιστικών κρατών.
Πολλοί από εμάς τότε στράφηκαν στη φράση «το πολιτικό» όταν επιθυμούσαμε να μιλήσουμε για «το κοινό», την ουσιώδη κοινή διάσταση της ύπαρξης, όταν κανένα πολιτικό σύστημα, σε καμία απολύτως χώρα δεν φαινόταν να ασχολείται πια με αυτήν.
Γενικά θα μπορούσε κανείς να το θέσει διαφορετικά με τον εξής τρόπο: ενώ το κράτος έχανε σταδιακά την αυτονομία του στη νέα εποχή που κυριαρχείται από τεχνο-οικονομικές δυνάμεις, ο αγώνας για ισότητα και δικαιοσύνη στερήθηκε τις πολιτικές μορφές και δυνάμεις της.
Ξαναπιάνοντας τη φράση «το πολιτικό», φιλοδοξούσαμε να ανακαλύψουμε εκ νέου ή να αναβιώσουμε μια βαθιά σημασία είτε του κράτους -την πτώση του οποίου δεν απαιτούσε κανείς εκτός από τους λεγόμενους φιλελεύθερους ηγέτες- είτε «της κοινότητας», μια λέξη που επιστρατεύθηκε για μια περίοδο ως υποκατάστατο του «κομμουνισμού», ένας όρος που δυσφημήθηκε από τόσα και τόσα καθεστώτα.
Φυσικά αυτό άφησε κατά μέρος ολόκληρο το νόημα του «πολιτικού» σε ποταπές δυνάμεις, όταν αυτό εφαρμοζόταν σε πλαίσια κατάφωρων, σκληρών αγώνων ενάντια σε πληθυσμούς που έχουν υποστεί κακομεταχείριση. Και όμως, όλα τα μη θεοκρατικά μοντέλα που επινοήθηκαν στον δυτικό κόσμο αποδείχθηκαν ανεπαρκή όταν ήρθαν αντιμέτωπα με τέτοιους αγώνες.
Σύντομα αναγκαστήκαμε να παραδεχτούμε πως «το πολιτικό» δεν παρήγε πολιτική, ενώ όλο και περισσότερο συνέβαλλε στον προσδιορισμό μεταφυσικών αναστοχασμών επί του νοήματος και των γνωρισμάτων ενός αυθεντικού «κοινού». Έτσι κατέστη εμφανές ότι «το πολιτικό» [le politique] σταδιακά προσέλαβε έναν θεολογικό ή μυθολογικό ρόλο, ενώ «η πολιτική» [la politique] υπέκυπτε όλο και περισσότερο στα αιτήματα των λεγόμενων φιλελεύθερων δυνάμεων.
Έκτοτε υιοθετήθηκαν δύο στάσεις: η πρώτη έγκειτο στη χρήση της λέξης «πολιτικό» αποκλειστικά για τον ορισμό της ευγενούς προσδοκίας για δικαιοσύνη ή την αναφορά στην κοινή διάσταση [commonality] της ανθρώπινης μοίρας. Σε αυτήν την περίπτωση, την πολιτική [la politique] αντικαθιστούσαν εκ περιτροπής «οι δυνάμεις καταστολής» [police], ή το κοινοβουλευτικό σύστημα και πολύ συχνά η φόρμουλα, «η πολιτική των πολιτικών» [politique politicienne], που αποτελεί από μόνη της μια αρκετά παράξενη ταυτολογία.
Η άλλη ήταν να εγκαταλείψουμε ολοσχερώς τη γραμματική διαφορά μεταξύ γενών και, σύμφωνα με το χριστιανικό ρητό, να αποδώσουμε τα του Καίσαρος τω Καίσαρι, δηλαδή το αναπόφευκτο κράτος, όποιες και αν είναι οι μορφές του, και τα του Θεού τω Θεώ. Αυτό συνίστατο στο να καταφεύγουμε στη λέξη «πολιτικό» σε περιπτώσεις στις οποίες εμπλεκόταν η κυβέρνηση, ή ο αγώνας για μια καλύτερη διακυβέρνηση, ενώ η μεταφυσική, ή πιθανότατα η φιλοσοφία, χρησιμοποιούνταν όταν διακυβεύονταν τα ερωτήματα για την ύπαρξη και την ουσία.
Ο Θεός, όμως, είναι νεκρός και ο Καίσαρας σε μεγάλες δυσκολίες. Η διάκριση μεταξύ των δύο παραπάνω πτυχών δεν είναι τόσο εύκολη όσο φαίνεται, όταν επιμένει κανείς στη σχέση μεταξύ κράτους και θρησκείας. Υπ’ αυτήν την έννοια, αν φαίνεται θεμελιακή η ανίχνευση μιας καθαρής νομικής διαίρεσης μεταξύ των δύο σφαιρών, ισχύει επίσης ότι τα κράτη τείνουν να αποκαθιστούν το προγενέστερο κύρος τους μέσω ποικίλων μορφών θρησκευτικού (μάλλον παρα-θρησκευτικού, φερ’ ειπείν πατριωτικού) εθνικισμού. Αυτό μας υποχρεώνει να παραδεχτούμε ότι το κράτος, καθώς ανάγεται στις δυνάμεις καταστολής του ή τη διαχείριση των τεχνο-οικονομικών εξουσιών, στερείται μιας ουσιαστικής [essential] διάστασης.
Το πολιτικό, στο αρσενικό γένος, όπως αντιτίθεται στο θηλυκό [le politique - la politique], στοχεύει ακριβώς στην ανανέωση αυτής της διάστασης. Όμως αυτό το εγχείρημα δεν οδήγησε παρά στην ένταση της σύγχυσης γύρω από μια λέξη που εξ αρχής μάλλον δεν ήταν και πολύ σαφής. Εξ άλλου απαλείφει το γεγονός ότι εκείνο που διακυβεύεται στο πολιτικό είναι απαραίτητα μεταπολιτικό -ή και πάλι φιλοσοφικό ή πνευματικό ή ό,τι θα ήθελε κανείς να το αποκαλέσει.
Θα καταφύγω με προθυμία σε έναν άλλον όρο, εκείνον του πολιτισμού. Ο πολιτισμός είναι ένα δίκτυο διαθέσεων, εκτιμήσεων, αντιλήψεων και κατανοήσεων που βρήκαν την κοινή δυνατότητα του νοήματος, της απόδοσης στον καθέναν μιας θέσης στον κόσμο ή της δημιουργίας από τον καθέναν ενός δικού του κόσμου.
Ο πολιτισμός που έχει τις ρίζες του στην Ευρώπη, που ακόμα επιδιώκει την τεχνική επέκτασή του ενώ βάλλεται από τεράστιες πνευματικές, ηθικές και φιλοσοφικές δυσκολίες, έχει ενδεχομένως φτάσει σε ένα σημείο όπου πρέπει να επαναστατικοποιήσει τον εαυτό του, να μεταλλαχθεί ή να καταρρεύσει. Δεν υπάρχει τίποτα καταστροφικό ή μοιρολατρικό σε μια τέτοια διατύπωση: τα πάντα σήμερα μαρτυρούν μια κρίσιμη μεταλλαγή στον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος κατανοούσε τον εαυτό του ή στον τρόπο με τον οποίο συμπεριφερόταν μέχρι σήμερα. Έτσι δεν προκαλεί έκπληξη το ότι αυτό θα έπρεπε να αλλάξει συγκεκριμένα εκείνο που έχει αποκληθεί «το πολιτικό» ακριβώς στην απαρχή αυτού του πολιτισμού.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΕΛΕΝΑ ΨΥΛΛΑΚΟΥ
* Ομότιμος καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου
