Υπάρχει μια πολύ αισιόδοξη ερμηνεία για τη «μεταστροφή» που παρατηρείται στην ευρωπαϊκή Σοσιαλδημοκρατία: Ότι οι σοσιαλδημοκράτες συνειδητοποίησαν επιτέλους το αδιέξοδο της πολιτικής τους και αρχίζουν να παίρνουν τις αποστάσεις τους απέναντι στους νεοφιλελεύθερους. Εάν υιοθετήσει κανείς αυτή την ερμηνεία, είναι φυσιολογικό να διερωτάται τι συμβαίνει με το ΠΑΣΟΚ. Φταίει άραγε η γνωστή υστέρηση φάσεως με την οποία μεταδίδονται στην Ελλάδα οι διεργασίες που συμβαίνουν στη δυτική Ευρώπη, ή πρόκειται για μια ιδιοτυπία του ελληνικού πολιτικού συστήματος που μας υπενθυμίζει ότι παραμένουμε ακόμη δέσμιοι μιας «βαλκανικής» ταυτότητας;
Το πρόβλημα με τα πολύπλοκα φαινόμενα είναι ότι ο μεταμορφισμός αποτελεί συστατική τους ιδιότητα. Κι έτσι, όποιος επιχειρεί να ερμηνεύσει μια αργόσυρτη, δυναμική διαδικασία με βάση το στιγμιότυπο -και όχι την «τάση»- συνήθως πέφτει έξω. Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα ρίζωσαν στη Σκανδιναβική χερσόνησο και τη δυτική Ευρώπη γιατί επαγγέλθηκαν -και κατά καιρούς υλοποίησαν- μια συγκεκριμένη ατζέντα: Ισχυρός δημόσιος τομέας, δουλειές και ανάπτυξη, εργασιακά δικαιώματα και πολιτικός πλουραλισμός αδιανόητος, τόσο για την κομμουνιστική Αριστερά όσο και για τη δεσποτική Δεξιά. Η πολιτική αυτή πατούσε καλά στη μεταπολεμική πραγματικότητα, όπου η προτεραιότητα της ανοικοδόμησης και η ανάγκη ενός αντίπαλου δέους απέναντι στον ανατολικό συνασπισμό ήταν προφανείς.
Τίποτε απ’ όλα αυτά δεν ισχύει πια. Τα υπερ-κέρδη και τα προνόμια των ευρωπαϊκών ελίτ κινδυνεύουν. Ο ανταγωνισμός εξ Ανατολών υπαγορεύει την επιθετική αναζήτηση αγορών εντός και εκτός Ευρώπης. Από την άλλη πλευρά, το προσφυγικό και ο ισλαμικός φονταμενταλισμός δοκιμάζουν τις αντοχές τού πάλαι ποτέ «ανοιχτού» πολιτικού συστήματος και των ελευθεριών που είχε εγγυηθεί. Πέρα από την ξενοφοβία, εμπεδώνεται επίσης ένα γενικότερο κλίμα «προστατευτισμού» σε ολόκληρη την Ευρώπη. Εύκολη διέξοδος δεν υπάρχει.
Σε αντίθεση με τα ιστορικά κόμματα της Χριστιανοδημοκρατίας, τα οποία παραμένουν στην κοίτη της δικής τους παράδοσης, η πολιτική που ακολουθούν τις τελευταίες δεκαετίες οι σοσιαλδημοκράτες δεν προσδιορίζεται από ιδεολογικο-πολιτικούς όρους, αλλά έχει έντονο το στοιχείο του καιροσκοπισμού. Τα σοσιαδημοκρατικά κόμματα συμπεριφέρονται ως εκκρεμή, δηλαδή ως κόμματα του «ό,τι να 'ναι», ανάλογα με τους τοπικές συνθήκες. Στη «στροφή» λοιπόν ή στο «σημειωτόν» τους πρέπει να διαγνώσουμε κάτι πιο σύνθετο - και πιθανότατα πιο επικίνδυνο.
Άλλωστε, αυτό που κινείται κι αλλάζει δεν είναι το πολιτικό εποικοδόμημα, αλλά η κοινωνική βάση. Ποιος πιστεύει ότι στη σημερινή Ευρώπη υπάρχουν «αμιγείς» κοινωνικές ταυτότητες; Όποιος έχει δουλειά, ανεξάρτητα από το εισόδημά του, ανήκει στους προνομιούχους, ενώ όποιος δεν έχει εγκλωβίζεται ολοένα και περισσότερο στην αεργία και στον βάλτο του κοινωνικού περιθωρίου. Αυτόν τον διευρυμένο κύκλο των κατ’ επίφασιν προνομιούχων επιχειρούν να εκφράσουν οι σοσιαλδημοκράτες και όχι τους φτωχούς ή τους φτωχοποιημένους μικροαστούς.
Στην ελληνική περίπτωση, το ΠΑΣΟΚ εκπροσωπεί τους (πραγματικά ή εικονικά) προνομιούχους του δημόσιου τομέα, τα στελέχη της Αυτοδιοίκησης και τους επώνυμους των ΜΜΕ που οικοδόμησαν στο παρελθόν ένα γιγαντιαίο και πελατειακό κράτος. Το θέμα του με τον ΣΥΡΙΖΑ ήταν ότι για μια στιγμή φάνηκε να διεκδικεί το ίδιο ή ένα ανάλογο κομμάτι.
Η ανάγκη να ανοίξει ένας διάλογος με την Κεντροαριστερά υπερβαίνει τις συγκολλήσεις και τα εκλογικίστικα. Πρόκειται επί της ουσίας για το εξής: Για να αλλάξει μια κατάσταση όπου το 1/3 του πληθυσμού ζει εις βάρος των υπόλοιπων 2/3, η Αριστερά θα πρέπει να μετακινήσει τη διαχωριστική γραμμή προς όφελος των μη εχόντων. Κι αυτό δεν μπορεί να γίνει όσο οι μικροπρονομιούχοι και οι δυνάμει προνομιούχοι (όπως τα εγγράμματα μεσαία στρώματα και οι νέοι επιστήμονες) παραμένουν αποκομμένοι από τους υπόλοιπους και δέσμιοι ενός θολού, ευρωπαϊκίστικου «ρεαλισμού».
Θα πρέπει λοιπόν να φάμε εν γνώσει μας βρώμικο ψωμί. Γιατί θα ήταν τραγικό να επανακάμψει το ΠΑΣΟΚ, όχι ως ηγεμονική δύναμη, αλλά ως ο μοναδικός εγγυητής «μιας κάποιας» κοινωνικής δικαιοσύνης, καθιστώντας την αριστερά πολιτικά και ιδεολογικά περιττή.
* Ο Σπύρος Γεωργάτος διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
