Ήταν μέσα της δεκαετίας του '90 όταν αποδόθηκε στην Ελλάδα από τη Διεθνή Ένωση Τηλεπικοινωνιών η γεωστατική θέση των 5 μοιρών ανατολικά, όπως εδικαιούτο από το καταστατικό του διεθνούς οργανισμού. Μαζί με τη θέση των 39 μοιρών ανατολικά, που κατείχε η χώρα μαζί με την Κύπρο, αποτελούσαν την πύλη εισόδου στο διεθνές τηλεπικοινωνιακό παιχνίδι και μάλιστα στην αυγή της εποχής της ευρυζωνικότητας και των δικτύων δεδομένων υψηλών ταχυτήτων.
Γεωστατικές ονομάζονται οι θέσεις πάνω από τον Ισημερινό στις οποίες οι δορυφόροι κινούνται σε ύψος και με ταχύτητα, που τους κάνει να φαίνονται σταθεροί από τη Γη, καθώς βρίσκονται πάντοτε πάνω από το ίδιο σημείο της επιφάνειάς της. Πρόκειται για έναν φυσικό ιστό πάνω από τον πλανήτη, στον οποίο εξυφαίνονται τα σύγχρονα τηλεπικοινωνιακά δίκτυα, τηλεπικοινωνιακοί, δορυφόροι στρατιωτικών εφαρμογών κ.ά. Οι χώρες που δεν έχουν σχέδια εκμετάλλευσης αυτών των θέσεων χάνουν τα δικαιώματά τους από άλλες οι οποίες διαθέτουν σχέδια εκμετάλλευσης και τις διεκδικούν στη Διεθνή Ένωση Τηλεπικοινωνιών (ITU). Η τοποθέτηση δορυφόρων στις θέσεις 5Ε και 39Ε θα έδιναν τη δυνατότητα στη χώρα να δραστηριοποιηθεί σε περιοχές όπως η Δυτική και Ανατολική Ευρώπη, η Μέση Ανατολή και η Βόρειος Αφρική.
Η Ελλάδα της δεκαετίας του '90 διέθετε τις προϋποθέσεις ως μέλος της Ε.Ε., είχε όμως και εθνικούς λόγους να προχωρήσει στην εκπόνηση «διαστημικής στρατηγικής», αφού η Τουρκία προχωρούσε στη δημιουργία του Turk Sat, αλλάζοντας τα δεδομένα σε Ανατολική Ευρώπη και Καύκασο, ενώ επιπλέον αποκτούσε δυνατότητα τηλεπισκόπησης πάνω από το Αιγαίο. Ολιγωρία, παρασκηνιακές διαβουλεύσεις με επιχειρηματικά συμφέροντα εντός και εκτός της χώρας και αδυναμία χάραξης εθνικού σχεδιασμού συνετέλεσαν στο να χαθεί η γεωστατική θέση 5Ε. Χαρακτηριστικά, επιστήμονες που ασχολήθηκαν με το θέμα εκείνη την εποχή αναφέρουν ότι εκατοντάδες αιτήματα τρίτων χωρών (απλουστευτικά, θα τα ονομάζαμε παραβιάσεις του διαστημικού μας χώρου) παρέμεναν αναπάντητα σε χαρτόκουτα στο τότε υπουργείο Μεταφορών, δείχνοντας πως η χώρα είχε παραιτηθεί από τα δικαιώματα της.
Το καλοκαίρι του 2000 η τότε ελληνική κυβέρνηση μαζί με την κυπριακή προχώρησαν στην προκήρυξη διαγωνισμού για την παραχώρηση των δικαιωμάτων της χώρας στην τροχιακή θέση των 39 μοιρών ανατολικά σε ανάδοχο ο οποίος θα έπρεπε έγκαιρα και πριν από τον Σεπτέμβριο του 2002 να θέσει σε τροχιά δορυφόρο.
Τον Μάιο του 2003 πέταξε πράγματι ο πρώτος ελληνικός δορυφόρος, όμως έναν χρόνο αργότερα ξεκίνησαν οι διαδικασίες πώλησής του. Η ιδιωτικοποίηση του ΟΤΕ έθεσε ξανά επί τάπητος τα ερωτήματα που αφορούσαν τόσο στην εθνική ασφάλεια όσο και στην έρευνα, από ενδεχόμενη πώληση του Hellas Sat, όμως η τότε κυβέρνηση δεν έβλεπε το λόγο να ακολουθήσει τον δρόμο της κρατικοποίησης (η Τουρκία, αντίθετα, κρατικοποίησε τον Turk Sat).
Το 2004 η χώρα έγινε πλήρες μέλος της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Διαστήματος αντιλαμβανόμενη τα οφέλη τόσο για την επιστημονική έρευνα (άλλο να κάνεις πειράματα με ερευνητικά δεδομένα τρίτων σε μοντέλα υπολογιστών κι άλλο να συμμετέχεις στον σχεδιασμό και την παραγωγή τους), την οικονομία και την ανάπτυξη και φυσικά στην εκπαίδευση των Ελλήνων ερευνητών.
To 2011 πωλήθηκε τελικά ο ελληνικός δορυφόρος από τον ΟΤΕ στην Arab Sat αποφέροντας στον πρώτο συνολικά κέρδη 270 εκατομμυρίων ευρώ περίπου. Οι Άραβες ιδιοκτήτες εξελίσσουν το εγχείρημα, όμως η χώρα παρέμενε μέχρι πρότινος χωρίς ξεκάθαρη στρατηγική στο πεδίο των τηλεπικοινωνιών και του Διαστήματος.
Τι μας λέει η παραπάνω (πολύ συνοπτική) ιστορία; Ότι η ιδεοληψία της εποχής, πως όλα μπορεί να τα διεκπεραιώσει η αγορά, σε συνδυασμό με την συνακόλουθη πελατειακή αντίληψη για το κράτος και αργότερα η οικονομική κρίση στέρησαν από τη χώρα τη δυνατότητα να κάνει ένα αναπτυξιακό βήμα με δομικό αντίκτυπο στην οικονομία, την έρευνα, τις τηλεπικοινωνίες, αλλά σημαντικό και στο επίπεδο των συμβολισμών. Από την άλλη πλευρά, έγιναν σημαντικές κινήσεις πάνω στις οποίες συνεχίζει να χτίζει η σημερινή κυβέρνηση, όπως η συμμετοχή της χώρας στον Ευρωπαϊκή Διαστημική Υπηρεσία.
Διαστημική έρευνα σημαίνει εφαρμογές πολιτικής προστασίας, όπως για παράδειγμα συστήματα συντονισμού των κρατικών υπηρεσιών μετά από σεισμούς, μέτρηση και παρακολούθηση περιβαλλοντικών παραμέτρων, όπως η μόλυνση υδάτων και θαλασσών, η ερημοποίηση, η παρακολούθηση κλιματικών δεδομένων, σημαίνει εφαρμογές ιατρικής, τηλεπικοινωνιών, λογισμικού και υπολογιστών, ακόμα σημαίνει εφαρμογές χαρτών και πλοήγησης, ανάπτυξη κυκλωμάτων για ειδικές εργασίες, δημιουργία νέων υλικών, υποβοήθηση επιστημών όπως η αρχαιολογία και η βιολογία με την παρακολούθηση πληθυσμών, και πολλά άλλα.
Το διαστημικό φάσμα σε συνδυασμό με το ψηφιακό βρίσκονται στην αιχμή της έρευνας και της τεχνολογίας, παρέχοντας μοναδικές δυνατότητες στις χώρες που είναι σε θέση να τα αξιοποιήσουν.
Ακόμα σημαντικότερο, οι Έλληνες ερευνητές δικαιούνται την πρόσβαση σε αυτά τα πεδία αφού είναι ιδιαίτερα ενεργοί, αναλαμβάνοντας περισσότερα ερευνητικά έργα κάθε είδους, από όσα αναλογούν στον πληθυσμό της χώρας. Μερικά παραδείγματα: το Αστεροσκοπείο Αθηνών, το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, το ΕΜΠ, ερευνητικά κέντρα όπως το Αθηνά κ.ά. Δίπλα σε αυτά, βάλτε τις προσπάθειες ερασιτεχνών όπως το hackerspace, ένας χώρος που ασχολείται με τα ανοιχτά δεδομένα και του οποίου τα μέλη σχεδίασαν hardware και software υποσυστήματα ενός μικροδορυφόρου για τη ΝΑΣΑ και θα δείτε ότι υπάρχει μια τεχνολογική παράδοση στη χώρα, στην οποία οφείλουμε να επενδύσουμε.
Τα οφέλη της δραστηριότητας αυτής δεν μεταφέρονται επαρκώς στην οικονομία, την εκπαίδευση και την κοινωνία. Η χώρα υπήρξε για πολλά χρόνια ασυνεπής στις υποχρεώσεις της απέναντι στην ESA, ενώ δεν μπόρεσε να αντλήσει τα οφέλη της συμμετοχής της, η οποία ανέρχεται σε δέκα εκατομμύρια ευρώ ετησίως και είναι ανταποδοτική. Ο ιδιωτικός τομέας παραμένει ασθενικός, με 25 περίπου εταιρείες να δραστηριοποιούνται στον χώρο. Ακόμα και σήμερα η ESA αναζητεί τρόπους να αυξήσει την απορροφητικότητα της χώρας μας σε παραγωγή καινοτόμων νέων τεχνολογιών και συμβόλαια προς εταιρείες, αφού οι τελευταίες δεν είναι αρκετά ανταγωνιστικές. Όταν, δε, μιλάμε για στρατηγικούς τομείς όπως η βιομηχανική πολιτική οργανισμών όπως η ESA ή η διαστημική πολιτική της χώρας, εκεί η απουσία στρατηγικού σχεδίου της χώρας γίνεται κραυγαλέα. Σε αυτά μπορεί να βοηθήσει το νεοσύστατο Εθνικό Κέντρο Διαστημικών Εφαρμογών.
Μια εθνική στρατηγική στο πεδίο του Διαστήματος θα υπηρετήσει στόχους, όπως η ανάπτυξη του τομέα των τηλεπικοινωνιών, η ώθηση της έρευνας και της καινοτομίας, η ασφάλεια της χώρας και, βεβαίως, η βιομηχανική της πολιτική.
Όμως και στο επίπεδο των συμβολισμών η δημιουργία του ΕΚΔΕ είναι ιδιαίτερα θετική. Το “Διάστημα” και η εξερεύνηση του απουσιάζουν από τη σύγχρονη ελληνική κουλτούρα και το συλλογικό μας φαντασιακό. Τα εκλαϊκευτικά αφηγήματα που φτιάχνουμε -διά του Τύπου κυρίως- υπηρετούν ακριβώς το αντίθετο από αυτό που υποτίθεται ότι θεραπεύει η επιστήμη: δαιμονοποιούν αντί να απομυθοποιούν. Σύμφωνα με τα αφηγήματα αυτά, οι Έλληνες επιστήμονες διαπρέπουν όταν βρίσκονται σε σοβαρές δομές στο εξωτερικό, αλλά στην Ελλάδα λειτουργούν σαν κρατικοδίαιτοι διεφθαρμένοι πελάτες της εξουσίας. Αντίστοιχα, τα Πανεπιστήμια και τα ερευνητικά μας κέντρα είναι στη συνείδηση του συντηρητικού λόγου άντρα ανομίας που ίσως θα έπρεπε να ιδιωτικοποιηθούν, παρά το γεγονός ότι μερικά κατατάσσονται ψηλά στις λίστες με τα καλύτερα ιδρύματα ανά την υφήλιο.
Υπό αυτό το πρίσμα το “τρολάρισμα” των τελευταίων ημερών για τη δημιουργία του Εθνικού Κέντρου Διαστημικών Εφαρμογών ίσως είναι ό,τι καλύτερο, αφού επιτρέπει με χιούμορ να μπει στην ατζέντα ένα σοβαρό θέμα συζήτησης. Δεν μιλάμε για κέντρα διαστημικού τουρισμού στην Καλαμάτα, wifi για όλους και χάντρες σε ιθαγενείς, αλλά για υποδομές που έχει ανάγκη η χώρα προκειμένου να κάνει τα απολύτως απαραίτητα βήματα προς την παραγωγική ανασυγκρότηση, να συμβιβάσει την εικόνα που έχουμε για την Ελλάδα και την ανεπτυγμένη Δύση και να επαναπατρίσει κάποτε μερικά από τα πιο λαμπρά μυαλά της που διαπρέπουν στο εξωτερικό.
Ματθαίος Τσιμιτάκης, ειδικός συνεργάτης του πρωθυπουργού για θέματα επικοινωνίας και Διαδικτύου. Έχει διατελέσει συντάκτης επιστήμης-τεχνολογίας σε εφημερίδες και περιοδικά
