Ως εκδότης των έργων του Αριστοτέλη, ο Ανδρόνικος ο Ρόδιος έπρεπε καταρχάς να δώσει τίτλους στα ποικίλα συγγράμματα και να τα βάλει σε κάποια σειρά. Όταν έφτασε όμως στα συγγράμματα που εν συνόλω αποτελούν ό,τι σήμερα θα ονομάζαμε, πρωθύστερα, αριστοτελική μεταφυσική (τα συγγράμματα περί των αϊδίων ουσιών, των πρώτων αρχών κ.λπ.), για κάποιον λόγο δεν βρήκε τίτλο – μολονότι θα μπορούσε να τα ονομάσει, φερ’ ειπείν, «Περί πρώτης φιλοσοφίας» ή «Η περί των πρώτων θεωρία» αξιοποιώντας, όπως το έκανε σε άλλες περιπτώσεις, διατυπώσεις του ίδιου του Αριστοτέλη. Αντ’ αυτού ονόμασε τα συγγράμματα αυτά «Τα μετά τα φυσικά», δεδομένου ότι στην έκδοση είχαν προηγηθεί τα φυσιογνωστικά συγγράμματα: τα «Φυσικά». Κι η ουδέτερη διατύπωση άρχισε να φορτίζεται από το περιεχόμενο των έργων – έτσι ώστε δικαίως να παρατηρεί ο Düring ότι αν ο Ανδρόνικος είχε λάβει ως πρότυπο το χωρίο (από το «Περί ουρανού») «το γαρ είναι άττα των όντων αγένητα και όλως ακίνητα μάλλόν εστιν ετέρας και προτέρας ή της φυσικής σκέψεως» και είχε τοποθετησει τα συγγράμματα πριν από τα φυσιογνωστικά υιοθετώντας και τον αντίστοιχο ουδέτερο τίτλο, σήμερα θα μιλούσαμε όχι για μεταφυσική αλλά για προτεροφυσική... Εν πάση περιπτώσει, ήδη στις νεοπλατωνικές σχολές, στη φράση «τα μετά τα φυσικά» δίνεται φιλοσοφικό νόημα. Κι ο πρώτος φιλόσοφος στο έργο του οποίου συναντάμε τη φρασούλα μ’ αυτό το νόημα είναι – ο Νικόλαος Δαμασκηνός.
Εδώ – η ξηρή καταγραφή πασίγνωστων πληροφοριών εμφανίζει μια ρωγμή. Το χέρι, θέλω να πω, που καταγράφει τις πληροφορίες μοιάζει αίφνης να είναι το χέρι όχι ενός επιστήμονα που ερευνά τη γενεαλογία των όρων, αλλά το χέρι του Marcel Schwob ή του Μπόρχες. Γιατί αυτός ο Νικόλαος Δαμασκηνός, ο «νονός» της μεταφυσικής από μιαν άποψη, είναι παράξενη φιγούρα – όπως μας πληροφορεί η Σούδα:
«Γνώριμος Ηρώδου του των Ιουδαίων βασιλέως και Αυγούστου Καίσαρος, φιλόσοφος περιπατητικός ή Πλατωνικός, έγραψεν ιστορία καθολικήν εν Βιβλίοις π´, και του βίου Καίσαρος αγωγήν, ούτως δε ησπάσατο αυτόν Καίσαρ ως τους υπ᾽ εκείνου πεμπομένους πλακούντας Νικολάους αυτόν καλείν. Και διαμένει τούτο άχρι της σήμερον. Έγραψε δε και περί του ιδίου βίου και της εαυτού αγωγής.
Ούτος εν τη όλη παιδεία τεθραμμένος δια το και τον πατέρα αυτού περί ταύτα μάλιστα σπουδάσαι, επειδή απ’ αυτής αυτώ ό τε πλούτος και η δόξα υπεγένετο, έτι μάλλον ηύξησε ταύτην, έρωτά τινα αδιήγητον αυτής σχων, άλλως τε και φύσεως ου φαύλης λαβόμενος, ώστε πριν γενειάν ευδόκιμος είναι εν τη πατρίδι και των ηλίκων διαφέρειν. Γραμματικής τε γαρ ουδενός χείρον επεμεμέλητο και δι’ αυτήν ποιητικής πάσης, αυτός τε τραγωδίας εποίει και κωμωδίας ευδοκίμους, έτι μάλλον ύστερον αυξηθείς, ώστε και την δύναμιν συναυξήσαι ρητορικής τε και μουσικής και της περί τα μαθήματα θεωρίας και φιλοσοφίας πάσης. Ζηλωτής γαρ Αριστοτέλους γενόμενος και το ποικίλον της περί τον άνδρα παιδείας αγαπήσας, χάριν ειδέναι πάσιν έλεγεν αεί τοις μαθήμασιν, πολύ μεν έχουσι το ελευθέριον, πολύ δε το χρήσιμον εις τον βίον, πάντων δε μάλιστα το ευδιάγωγον προς τε νεότητα και γήρας. Έλεγε δε και τας μούσας δια τούτο άρα πολλάς υπό των θεολόγων παραδεδόσθαι, ότι πολύ το ποικίλον έχει τα παιδεύματα και προς πάσαν βίου χρήσιν οικείον. Και ούτε την εμπειρία αυτών ούτε την απόλειψιν ομοίως υπελάμβανεν είναι τη των βαναύσων τεχνών, αλλά τουναντίον επονείδιστον τοις μετρίως ζώσι τήν τε τούτων άγνοιαν και την των βαναύσων επιστήμην. Ούτος μεν ουν ουκ εστιν ότω των παιδευμάτων προς αργυρισμόν εχρήσατο, ουδέ εκαπήλευσεν.
Έφη δε Νικόλαος ομοίαν είναι την όλην παιδείαν αποδημία. Ως γαρ εν ταύτη προσυμβαίνει τοις αποδημούσι και μακράν οδόν διεξιούσιν όπου μεν εγκατάγεσθαί τε και εναυλίζεσθαι μόνον, όπου δε εναριστάν, όπου δε πλείους ενδημείν ημέρας, ενίους δε τόπους εκ παρόδου θεωρείν, επανελθόντας μέντοι ταις εαυτών ενοικείν εστίας, ούτω και δια της όλης παιδείας διερχομένους δειν εν οις μεν επιτηδεύμασιν επί πλέον ενδιατρίβειν εν οις δ’ επ’ έλαττον, και τα μεν όλα τα δε εκ μέρους τα δε άχρις στοιχειώσεως παραλαμβάνειν, και το εκείνων χρήσιμον κατασχόντας επί την ως αληθώς πατρώαν εστίαν ανελθόντας φιλοσοφείν.»
Μετέγραψα το λήμμα ολόκληρο προκειμένου να ενισχύσω την προσπάθεια που καταβάλλουν οι Υποτυπώσεις να δημοσεύουν κείμενα περισσότερο κατανοητά – αλλά κι επειδή είναι πολύ ωραίο, νομίζω. Θα μιλήσω τώρα στη δική μου, δύσληπτη γλώσσα.
Το «Περί φυτών» κακώς εντάσσεται στο αριστοτελικό corpus. Θεωρήθηκε έργο του Αριστοτέλη, ενώ είναι μετάφραση της λατινικής μετάφρασης μιας αραβικής μετάφρασης του περί φυτών έργου που συνέγραψε (μάλλον) ο περιπατητικός Νικόλαος Δαμασκηνός... Ώστε, ο «νονός» αυτός της Μεταφυσικής φέρεται εμπεπλεγμένος και σε μια διάσημη υπόθεση πλαστογραφίας – ερήμην του. Δεν είναι η μόνη:
Ο Ηρώδης δεν ήταν δημοφιλής μεταξύ των υπηκόων του: τον είχε επιβάλει ο Αντώνιος και, σαν να μην έφτανε αυτό, ήταν και ξένος. Ο πατέρας του, Αντίπατρος, ήταν παιδί μιας νύχτας της Ιδουμαίας κι η μητέρα του, Κύπρος, ναβαταία σεϊχοπούλα. Τη δυσάρεστη κατάσταση εκλήθη ν’ αλλάξει ο και ιστοριογράφος Νικόλαος Δαμασκηνός. Συνέγραψε λοιπόν βίον Ηρώδου, όπου αποδεικνύεται, εφόσον είμαστε διατεθειμένοι να πιστέψουμε οτιδήποτε υιοθετείται επισήμως, ότι ο Ηρώδης καταγόταν από τον βασιλικό οίκο των Ασμοναίων κι ήταν επίσης απόγονος των πρώτων Εβραίων που επέστρεψαν στην Ιερουσαλήμ μετά τη μετοικεσία κι ανοικοδόμησαν τον ναό. Η πληροφορία ότι καταγόταν από τον Ααρών κι όχι απευθείας από τον Μωυσή προστίθεται ως έμμεσο τεκμήριο της χιουμοριστικής διάθεσης του πλαστογράφου – ή έτσι μου φαίνεται εμένα... Όπως και νά ‘χει, η τέχνη της πλαστογραφίας έχαιρε ιδιαιτέρας εκτιμήσεως, και τότε όπως και σήμερα, εξού και ο Νικόλαος προσελήφθη ως παιδαγωγός των παιδιών του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας – ενώ, γεγονός ακόμη πιο παράξενο, ο Ιώσηπος αξιοποίησε τον βίον Ηρώδου. Ίσως να υπήρχαν και παράγραφοι όπου ο ιστορικός ακριβολογούσε...
Και κάποια στιγμή, βέβαια, ο δρόμος οδήγησε στη Ρώμη – όπου ο Δαμασκηνός εργάστηκε, απ’ ό,τι φαίνεται, ως απολογητής της πρώτης εκείνης «παγκοσμιοποίησης»: Συνέγραψε «Βίον Καίσαρος» Αυγούστου, που τον ολοκλήρωσε στα γεράματά του και μετά τον θάνατο του Οκταβιανού, και μια γενική ιστορία αποτελούμενη μόνο από 144 βιβλία – ενώ, τις ελεύθερες ώρες του, δούλευε ως «πηγή» του Πλίνιου. Στη «Φυσική ιστορία», πράγματι, αξιοποιούνται αυτοψίες του Νικολάου, ο οποίος, για να πούμε και του στραβού το δίκιο, είναι μάλλον ο πρώτος που συνδύασε την εξάτμιση, την τοξικότητα και την παρατήρηση ότι στα νερά της Νεκράς Θάλασσας τίποτα δεν γεννιέται και τίποτα δεν φυτρώνει στις όχθες της – όπου τον φαντάζομαι να περπατάει αργά... Επειδή όμως πρώτα βγαίνει η ψυχή κι ύστερα το χούι, τα αποσπάσματα (περί Ασσυρίων, Μήδων, Ελλήνων, Περσών και Λυδών) από τη γενική ιστορία του Δαμασκηνού, που βρέθηκαν σε χειρόγραφο της εποχής του Πορφυρογέννητου, αποδεικνύουν ότι ο ιστορικός βασίστηκε, μεταξύ άλλων, στα «Περσικά» του Κτησία (4ος αιώνας π.Χ.) – που καταδικάζονται ομοφώνως ως κατεξοχήν αναξιόπιστα. Θ’ άξιζε τον κόπο, κατόπιν αυτών, να είχε διασωθεί ακέραιη η αυτοβιογραφία του Νικολάου Δαμασκηνού...
Εγώ όμως, μη δίνοντας δεκάρα για τη μεταφυσική, σ’ αυτόν τον πρότυπο συγγραφέα της «παγκοσμιοποίησης», που το σκίτσο του προσπάθησα να σχεδιάζω όπως σχεδίαζε ο Κονσταντέν Γκυ, χρωστάω χάρη πρωτίστως επειδή απέδειξε, άθελά του, ότι, στα χρόνια του Χριστού και σ’ εκείνα τα χώματα, κυκλοφορούσαν κάθε λογής σαλτιμπάγκοι – ακόμη κι από τις μακρινές Ινδίες... Κάποιες «σελίδες» του «Βίου Καίσαρος» αφιερώνονται, όντως, στην πρεσβεία που δέχτηκε ο Καίσαρ στην Αντιόχεια, σταλμένη από τον βασιλέα Πώρο. Η επιστολή (στα ελληνικά γραμμένη, εννοείται, αλλά πάνω σε δέρμα) που προσεκόμισαν οι πρεσβευτές ανέφερε και τα ονόματά τους – γεγονός ανατριχιαστικό, όπως αποδείχτηκε, γιατί μόνο τρεις είχαν επιζήσει και τους είδε ο Νικόλαος: οι υπόλοιποι πέθαναν κατά τη διάρκεια του μακρού και επίπονου ταξιδιού. Όσο για το περιεχόμενο – ήταν τυπικό: Ο Πώρος κυριαρχούσε επί 600 βασιλέων αλλά, για μυστηριώδεις λόγους, έτρεφε αισθήματα βαθιάς φιλίας προς τον Αύγουστο και του επέτρεπε να διασχίσει τη χώρα του, αν ήθελε. (Δεν γνωρίζω, κατόπιν τούτου, τι σκέπτονταν οι πρέσβεις, καθώς ψυχορραγούσαν καθ’ οδόν. Κάτι γεμάτο βουή και πάθος, νομίζω...) Κι επειδή τέτοια επιστολή δεν φτάνει ασυνόδευτη, την συνόδευαν δώρα: ένας κουλός Ερμής, φίδια (μεταξύ των οποίων και ένας συσφιγκτήρ), μια τεράστια ποταμίσια χελώνα – κι ένας sramana: ένας σαλεμένος θεόληπτος, που τα στερνά του τα μνημονεύουν επίσης ο Στράβων και ο Δίων Κάσσιος. Αυτός ο τύπος λοιπόν, όταν τελειώσαν οι ρεβεράντζες και πήγε ο καθένας εφ’ ω ετέτακτο, επέλεξε την Αθήνα για να αυτοπυρποληθεί – κι έτσι, αντί για περικαλλείς ναούς (μετά τρούλου ή άνευ), στη μνήμη του ανήγειραν στους Δελφούς επιτύμβια στήλη, που οι προσκυνητές μπορούσαν ακόμη να την δουν στα χρόνια του Πλούταρχου, με τούτη την απέριττη επιγραφή: ΖΑΡΜΑΝΟΧΗΓΑΣ ΙΝΔΟΣ ΑΠΟ ΒΑΡΓΟΣΗΣ... Ο σχολιαστής του Αριστοτέλη Νικόλαος Δαμασκηνός εκκρεμεί μεταξύ έκπληξης και θαυμασμού μιλώντας γι’ αυτόν τον άνθρωπο – κι αυτό τα λέει, αλίμονο, όλα...
