Του Ανδρέα Δάνου*
Για πολλοστή φορά τα τελευταία χρόνια εξαγγέλλεται μια πανεθνική διαβούλευση για το πολύπαθο ζήτημα της Παιδείας. Και μόνη αυτή η συχνότητα των διαβουλεύσεων και των αποτυχημένων «μεταρρυθμίσεων» θα αρκούσε για να καταλάβει κανείς ότι υπάρχει πρόβλημα. Ποιο; Θα κάνω μια πρώτη προσπάθεια απάντησης στο κείμενο που ακολουθεί.
Κατά τη γνώμη μου, οι συντελεστές της μάθησης, μέσα ή έξω από τις θεσμικές πηγές, είναι οι εξής:
- η περιέργεια
- η δημιουργική φαντασία
- το παράδειγμα
- η αυτενέργεια
- η ανάγκη
- αυτοβουλία / ελευθερία
- η αγάπη
Η περιέργεια
Από πολύ νωρίς, πολύ πριν πάνε στο σχολείο, τα παιδιά μαθαίνουν. Η περιέργεια συμβάλλει αποφασιστικά σ' αυτό. Θέλουν να ανακαλύψουν1 και να κατανοήσουν τον θαυμαστό κόσμο γύρω τους. Εξ ου και τα ατελείωτα «πώς» και τα «γιατί» τους. Οι απαντήσεις αναμένονται από τους γονείς και τους δασκάλους, αλλά όχι μόνο. Η ερώτηση, λοιπόν, για την αξιολόγηση του δασκάλου είναι αν έχει επίγνωση αυτής της ανάγκης των παιδιών και αν την αξιοποιεί καταλλήλως ή την καταστρέφει. Π.χ. δίνοντας απαντήσεις που δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα, γιατί έτσι το θέλουν ο καθωσπρεπισμός, η ιδεολογία ή η κακώς εννοούμενη προστασία του μαθητή.
Σ' όλα τα ερωτήματα υπάρχει μια επιστημονική απάντηση, έστω κατά προσέγγιση, ανάλογα με την ηλικία και τη νοημοσύνη του κάθε παιδιού. Η περιέργεια βέβαια δεν λειτουργεί από μόνη της στη διαδικασία της μάθησης. Συνοδεύεται άρρηκτα από την παρατήρηση, την υπόθεση, τη δοκιμή και την επαλήθευση (της υπόθεσης) ή τη διάψευση. Οι Αμερικανοί τη μέθοδο αυτήν τη λένε trial and error (διαδικασία δοκιμής και λάθους). Προσέξτε ότι εδώ το λάθος δεν στηλιτεύεται, δεν τιμωρείται -όπως συμβαίνει στο καταστροφικό ελληνικό σύστημα-, αντίθετα θεωρείται πηγή γνώσης.
Πολύ πριν από τους Αμερικανούς δασκάλους, η λαϊκή ελληνική σοφία έλεγε «το πάθημα μάθημα» και ο Μπρεχτ, τη δεκαετία του '20, έγραφε: (...) κουράζομαι πάρα πολύ, ετοιμάζω το επόμενο λάθος μου2. Αυτές οι αντιλήψεις για τη σημασία του λάθους μπορεί να αποτελέσουν τη βάση της αμφισβήτησης των βαθμών ως μεθόδου αξιολόγησης. Τι μπορεί να τους αντικαταστήσει; Δύσκολη η απάντηση αλλά πρέπει η εκπαιδευτική κοινότητα (δάσκαλοι, μαθητές, γονείς, υπουργείο) να τη δώσει συλλογικά αν θέλει να βάλει ένα τέλος στην τρομοκρατία του βαθμού.
Η δημιουργική φαντασία
«Ψέματα κι αλήθεια, έτσι είν' τα παραμύθια». Το ψέμα σ' αυτήν την περίπτωση είναι εντελώς διαφορετική περίπτωση. Εκεί το παιδί ξέρει πολύ καλά απ' την αρχή ότι το ψέμα είναι μέσα στο παιχνίδι, ότι δηλαδή είναι ένα παιχνίδι της φαντασίας, και προσαρμόζεται ανάλογα. Του αρέσει λοιπόν τουλάχιστον όσο και η ικανοποίηση της επιστημονικής περιέργειας.
Η ελεύθερη πτήση της φαντασίας είναι η γενεσιουργός δύναμη για οτιδήποτε έπραξε ή πρόκειται να πράξει ο άνθρωπος στον επιστημονικό ή τον καλλιτεχνικό κόσμο. Καμιά μεγάλη ή μικρή εφεύρεση, κανένα μεγάλο ή μικρό έργο τέχνης δεν θα υπήρχε χωρίς αυτήν την ευλογημένη ιδιότητα του ανθρώπου, μόνο του ανθρώπου.3 Η ερώτηση λοιπόν που προκύπτει για την αξιολόγηση του «δασκάλου» είναι: Έχει καταλάβει τη σημασία της περιέργειας και της δημιουργικής φαντασίας στη διαδικασία της μάθησης και επομένως την εφαρμόζει, έστω στο μέτρο του εφικτού, έστω στο πείσμα του «αναλυτικού προγράμματος»;4
Το παράδειγμα
Το παράδειγμα -καλό ή κακό- είναι επίσης καθοριστικό στη διαδικασία της μάθησης. Εδώ εφαρμόζεται, με τρόπο εντυπωσιακό, το γνωστό γνωμικό «μ' όποιον δάσκαλο καθίσεις τέτοια γράμματα θα μάθεις». Είναι πολύ προτιμότερο να προσφέρουμε στα παιδιά παραδείγματα παρά νουθεσίες και κηρύγματα. Τις νουθεσίες τις «ακούνε βερεσέ», ενώ το παράδειγμα λειτουργεί υπόγεια αλλά καταλυτικά. Ίσως είναι ένα φαινόμενο που ανάγεται σε μια ασυνείδητη άρνηση της σχολικής ή της γονικής εξουσίας.
Αν τελικά θέλεις να πετύχεις κάτι με τα παιδιά ή τους μαθητές σου, κάν' το εσύ πρώτος. Μην ελπίζεις ότι θα μάθουν να απολαμβάνουν το διάβασμα, αν εσύ διαβάζεις ένα βιβλίο τον χρόνο (μέσος όρος στην Ελλάδα!). Για την αξιολόγηση: Ο δάσκαλος πρέπει να «δίνει το καλό παράδειγμα» σε ό,τι θεωρούμε κοινές αξίες του πολιτισμού μας, όχι μια στενά επαγγελματική «μετάδοση γνώσεων».
Η αυτενέργεια
Πριν από δέκα περίπου χρόνια οργάνωσε ο Δήμος Ελληνικού μια διάλεξη της σπουδαίας παιδαγωγού του ΑΠΘ Α. Ζαφρανά σχετικά με το σύστημα Μοντεσόρι. Ανάμεσα στα άλλα είπε και το εξής παράδειγμα: Σε μια «αίθουσα διδασκαλίας»5 μπαίνει ένα παιδί κρατώντας ένα ζωντανό βατράχι. Ο δάσκαλος, αντί να το μαλώσει, προτείνει και η τάξη αποφασίζει να αφήσουν το πρόγραμμα και να ασχοληθούν με το βατράχι. Να μάθουν όσα περισσότερα μπορούν γι' αυτό το αμφίβιο. Κι έτσι έγινε.
Αυτός ο δάσκαλος θα έπαιρνε από μένα άριστα στην αξιολόγηση, ενώ σ' ένα συμβατικό σχολείο μπορεί και να τον απέλυαν. Γιατί; Γιατί με την πρότασή του είχε δείξει πόσο σέβεται (και μάλιστα έμπρακτα) την παιδαγωγική αρχή της αυτενέργειας. Στα λόγια όλοι λίγο - πολύ αναγνωρίζουν τη σημασία της και αναθεματίζουν την παπαγαλία. Στην πράξη πολύ λίγοι την εφαρμόζουν. Κι αυτοί κινδυνεύουν να βρεθούν κατηγορούμενοι και να αξιολογηθούν αρνητικά.
Η ανάγκη
Όταν, κατάπληκτος, ρώτησα έναν Αλβανό πώς έμαθε τόσο γρήγορα τόσο καλά ελληνικά, μου απάντησε μονολεκτικά: Η ανάγκη. Αυτός ο συντελεστής δεν χρειάζεται καμιά ιδιαίτερη ανάλυση. Η ανάγκη να ξεφύγουμε απ' τη φτώχεια είναι προφανώς ευθέως ανάλογη με το μέγεθος της φτώχειας: η ίδια η φτώχεια είναι ο μεγάλος δάσκαλος.
Αυτοβουλία / ελευθερία
Ό,τι μαθαίνουμε στη ζωή μας το μαθαίνουμε, σε τελική ανάλυση, με τη θέλησή μας. Η γνώση αποκτάται, αλλά με κανέναν τρόπο δεν φυτεύεται στα μυαλά των ανθρώπων. Κανένας κυρίαρχος, ούτε «θεοί» ούτε «αρχόντοι» ούτε «βασιλιάδες»6 ούτε και οι δάσκαλοι που τους υπηρετούν δεν μπορούν να «διδάξουν», για πολύ καιρό, μια γνώση αντίθετη στα ζωτικά συμφέροντα των λαών.
Η αληθινή γνώση υπακούει στη θέληση των μαθητών και επομένως προϋποθέτει την ελευθερία τους. «Παιδεία» στα συμφραζόμενα του καταναγκασμού είναι καταστροφή και πάντως σίγουρη αποτυχία. Και βέβαια ο καταναγκασμός ενδημεί συχνότατα στα σχολεία με τη μορφή της παπαγαλίας, της αποβολής, του βαθμού, της γελοιοποίησης κ.λπ. Κανένας δεν μαθαίνει τίποτα παρά τη θέλησή του. Γιατί φυσικά η παπαγαλία μόνο μάθηση δεν είναι.
Η αγάπη
Το μέγιστο όμως κριτήριο αξιολόγησης είναι η αγάπη του δάσκαλου για τον μαθητή. Αν, για οποιονδήποτε λόγο, δεν αγαπάς τα παιδιά, δεν κάνεις για δάσκαλος. Αν, αντίθετα, τα αγαπάς, είναι βέβαιο ότι, με τις δικές σου προσπάθειες και με τη βοήθεια των άλλων, θα τα καταφέρεις. Και δεν θα ντραπείς να ζητήσεις βοήθεια αφού η αληθινή αγάπη δεν έχει εγωισμούς.7 Τέτοιοι δάσκαλοι θα έπαιρναν άριστα από μένα. Αλλά εγώ δεν είμαι τίποτα. Η πιο έγκυρη αξιολόγηση γίνεται πάντα απ' τα παιδιά. «Έτσι κι αλλιώς, τα ξέρουν όλα», που λέει και το τραγούδι.
Σημειώσεις
1 Ο Νόαμ Τσόμσκι παραπέμπει σ' έναν συνάδελφό του στο ΜΙΤ, που, όταν ρωτήθηκε από φοιτητή του "τι θα καλύψουμε φέτος;" αυτός απάντησε: "Η σωστή ερώτηση είναι τι θα ανακαλύψουμε".
2 Μπ. Μπρεχτ, "Ιστορίες του κ. Κόϋνερ", εκδ. Θεμέλιο.
3 Φρ. Ένγκελς, Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους.
4 "Αναλυτικό πρόγραμμα" είναι το διδακτικό πρόγραμμα που καθορίζει το υπουργείο, από το οποίο σχεδόν καμία παρέκκλιση δεν επιτρέπεται.
5 Αυτή η αίθουσα διδασκαλίας δεν μοιάζει και πολύ με τις συμβατικές: αντί για μια παράταξη θρανίων μπροστά σε μια έδρα, μαζεύονται όλοι -μαθητές και δάσκαλοι- γύρω από ένα τραπέζι. Πρόκειται για αντιεξουσιαστική σημειολογία.
6 Παραπομπή στο στίχο του ύμνου της Κομμουνιστικής Διεθνούς "θεοί, αρχόντοι, βασιλιάδες με πλάνα λόγια μας γελούν".
7"Εάν ταις γλώσσαις των ανθρώπων λαλώ και των αγγέλων, αγάπην δε μη έχω, γέγονα χαλκός ηχών ή κύμβαλον αλαλάζον". (...) Η αγάπη ουδέποτε εκπίπτει (Α' προς Κορινθίους επιστολή του Απόστολου Παύλου).
* Ο Ανδρέας Δάνος είναι αρχιτέκτων, μέλος του κοινωνικού συνεταιρισμού «Βλαστός».
