Του Κώστα Καναβούρη
Την ιδέα μού την έδωσε ο καθηγητής Φιλοσοφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Θεόδωρος Γεωργίου και τη βρήκα εξαιρετική. Μου γράφει ανάμεσα σε άλλα και με αφορμή την τραγική έκταση του προσφυγικού προβλήματος (άλλωστε γνωρίζει πολύ καλά περί τίνος ομιλεί, αφού κάνει και το σεμινάριο «Πολιτική φιλοσοφία του προσφυγικού προβλήματος»): «Προτείνω το ποίημα του Paul Celan 'Φούγκα του θανάτου' να ακούγεται σε όλο το Αιγαίο. Σε ολόκληρη την Ευρώπη». Πώς γίνεται να μην συμφωνήσεις με μια τέτοια πρόταση; Και πώς να μην δηλώσεις ευθέως τον ενθουσιασμό σου που ένας πανεπιστημιακός δάσκαλος προτείνει ένα ποίημα όχι ως επιχείρημα, αλλά επειδή γνωρίζει πώς το ποίημα, σύμφωνα με την Αριστοτελική εκδοχή, ΕΙΝΑΙ επιχείρημα, πολύ περισσότερο όταν πρόκειται για αριστούργημα όπως η «Φούγκα του θανάτου» (Todesfuge), γραμμένο από ένα μείζονα ποιητή της γερμανόφωνης λογοτεχνίας. Μικρή παρένθεση: όποιος θέλει, μπορεί εύκολα να ακούσει στο διαδίκτυο τον ίδιο τον Paul Celan να το απαγγέλλει, με μια «αιμάσσουσα απαγγελία» όπως έχει γραφτεί, και είμαι βέβαιος ότι θα συγκλονιστεί, ακόμη κι αν δεν γνωρίζει, όπως εγώ, ούτε λέξη από τη γερμανική γλώσσα. Δεν θα ήταν μάλιστα κακή ιδέα να ακουστεί αυτή η απαγγελία στο γερμανικό ή στο ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Γιατί η ποίηση μπορεί να «μην ρίχνει καθεστώτα» (αν και δεν είμαι και απολύτως βέβαιος γι' αυτό), όμως σίγουρα συνεγείρει συνειδήσεις, ακόμα και τις παγωμένες. Άλλωστε, όπως λέει και ο Κάφκα, «η λογοτεχνία πρέπει να είναι το τσεκούρι που σπάζει την παγωμένη θάλασσα μέσα μας». Και είναι πολύς πάγος που χρειάζεται να σπάσει εκεί ψηλά όπου δεν φτάνει ο βόμβος της οδύνης και ο ρόγχος του θανάτου. Κλείνει η παρένθεση (που δεν ήταν και τόσο μικρή).
Πριν όμως αντιγράψω αυτό το αριστούργημα, κάποια στοιχεία ακόμα: Ο Paul Celan γεννήθηκε το 1920 στο Τσερνόβιτς - Μπουκοβίνα της Ρουμανίας, πρώην επαρχίας της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας. Ολόκληρο το όνομά του ήταν Paul Pessakh Autschel. Pessakh, το εβραϊκό του όνομα σημαίνει «στόμα που αφηγείται, που μνημονεύει». Και είχε πολλά και τραγικά να αφηγηθεί, απ' όσα είδε στον αιώνα του ο ποιητής. Και από όσα έζησε. Ανάμεσά τους (1942-1944) την εκτέλεση των γονιών του σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, καθώς και καταναγκαστικά έργα για τον ίδιο σε στρατόπεδο εργασίας. Απ' ό,τι φαίνεται, η τραγική εμπειρία τον ακολούθησε ή μάλλον τον σκέπασε με τα μαύρα φτερά της σε ολόκληρη τη ζωή του, όπως και πολλούς άλλους (ας θυμηθούμε γιατί δεν πρέπει να ξεχάσουμε, την περίπτωση του Πρίμο Λέβι). Ο Paul Celan αυτοκτόνησε στα τέλη Απριλίου του 1970 πέφτοντας στα παγωμένα νερά του Σηκουάνα. Μια παράπλευρη απώλεια της ναζιστικής θηριωδίας, όπως θα έλεγαν οι εξίσου θηριώδεις τεχνικοί της εξουσίας, που παίζουν και σήμερα κομπολόι με τα κορμάκια των πνιγμένων παιδιών στο Αιγαίο. Των παιδιών που πριν προλάβουν να βυζάξουν το γάλα από το βυζί της μάνας τους, ήπιαν μέχρι την τελευταία σταγόνα «το μαύρο γάλα της αυγής» κατά πώς λέει ο ποιητής. Ιδού λοιπόν η «Φούγκα του θανάτου»:
Μαύρο γάλα της αυγής το πίνουμε το βράδυ το πίνουμε μεσημέρι και πρωί το πίνουμε τη νύχτα πίνουμε και πίνουμε / σκάβουμε τάφο στους αιθέρες εκεί δεν θα 'ναι στριμωχτά Ένας άνδρας κατοικεί το σπίτι παίζει με τα φίδια γράφει γράφει όταν πέφτει το σκοτάδι στη Γερμανία τα χρυσά σου μαλλιά Μαργαρίτα / αυτά γράφει και βγαίνει από το σπίτι και τ' αστέρια αστράφτουν σφυρίζει στους μολοσσούς του να 'ρθουν σφυρίζει στους Εβραίους του να βγουν τους βάζει να σκάψουν τάφο στη γη / μας διατάζει παίξτε να χορέψουμε /
Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα σε πίνουμε πρωί και μεσημέρι σε πίνουμε το βράδυ πίνουμε και πίνουμε / Ένας άνδρας κατοικεί το σπίτι παίζει με τα φίδια γράφει γράφει όταν πέφτει το σκοτάδι στη Γερμανία τα χρυσά σου μαλλιά Μαργαρίτα / Τα σταχτιά σου μαλλιά Σουλαμίτις σκάβουμε τάφο στους αιθέρες εκεί δεν θα 'ναι στριμωχτά / Φωνάζει σκάψτε τη γη πιο βαθιά εσείς εκεί κι εσείς οι άλλοι τραγουδήστε και παίξτε / αρπάζει το σίδερο από τη ζώνη του και το κραδαίνει τα μάτια του είναι γαλανά / πιο βαθιά τη σκαπάνη εσείς κι εσείς οι άλλοι παίξτε παίξτε να χορέψουμε /
Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα σε πίνουμε μεσημέρι και πρωί σε πίνουμε βράδυ πίνουμε και πίνουμε / ένας άνδρας κατοικεί το σπίτι τα χρυσά σου μαλλιά Μαργαρίτα / τα σταχτιά σου μαλλιά Σουλαμίτις παίζει με τα φίδια/
Φωνάζει παίξτε γλυκύτερα το θάνατο ο θάνατος είναι μάστορας από τη Γερμανία / φωνάζει σκουρύνετε τους ήχους των βιολιών για ν' ανεβείτε σαν καπνός στους αιθέρες / για να βρείτε έναν τάφο στα σύννεφα εκεί δε θα 'ναι στριμωχτά/
Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα σε πίνουμε το μεσημέρι ο θάνατος είναι μάστορας από τη Γερμανία / σε πίνουμε βράδυ και πρωί πίνουμε και πίνουμε / ο θάνατος είναι μάστορας από τη Γερμανία το μάτι του είναι γαλανό / σε πετυχαίνει στο ψαχνό / ένας άνδρας κατοικεί το σπίτι τα χρυσά σου μαλλιά Μαργαρίτα / ξαμολάει τους μολοσσούς του επάνω μας μάς χαρίζει τάφο στους αιθέρες / παίζει με τα φίδια και ονειρεύεται ο θάνατος είναι μάστορας από τη Γερμανία /
τα χρυσά σου μαλλιά Μαργαρίτα / τα σταχτιά σου μαλλιά Σουλαμίτις.
Σημείωση: Η «Φούγκα του θανάτου» περιέχεται στη συλλογή του Paul Celan, «Μήκων και Μνήμη» από τις εκδόσεις «Νεφέλη» (από όπου και τα στοιχεία του κειμένου) σε μετάφραση της Ιωάννας Αβραμίδου και με εξαιρετικό επίμετρο του Joachim Seng.
