Πόσο πιθανή είναι σήμερα μια νέα "αραβική άνοιξη"; Το ερώτημα απασχολεί όλο και περισσότερες αναλύσεις το τελευταίο διάστημα με αφορμή τη συμπλήρωση οκτώ χρόνων από το ελπιδοφόρο κίνημα λαϊκών εξεγέρσεων που σάρωσε το μεγαλύτερο μέρος της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής χωρίς ποτέ να δικαιώσει το όνομά του.
Μέχρι τα τέλη Φεβρουαρίου του 2012 τα καθεστώτα Τυνησίας, Αιγύπτου, Λιβύης και Υεμένη είχαν ανατραπεί, γενικευμένες εξεγέρσεις είχαν ξεσπάσει στο Μπαχρέιν και τη Συρία, ενώ μαζικές διαδηλώσεις με αίτημα τον εκδημοκρατισμό και την καταπολέμηση της ανεργίας και της φτώχειας σημειώνονταν στην Αλγερία, το Ιράκ, την Ιορδανία, το Μαρόκο και το Σουδάν. Πού βρισκόμαστε σήμερα;
Τα περισσότερα απολυταρχικά καθεστώτα παραμένουν στη θέση τους με προεξέχοντα εκείνα του Αραβικού Κόλπου που δεν κλονίστηκαν ποτέ σοβαρά. Η Συρία αγωνίζεται να επουλώσει τις πληγές του εμφυλίου, η Λιβύη έχει διασπαστεί σε φέουδα διάφορων πολεμάρχων, η Αίγυπτος άλλαξε τη δικτατορία του Μουμπάρακ με τη "δημοκρατία" του στρατηγού Σίσι, ενώ στις υπόλοιπες χώρες τα κοινωνικά προβλήματα που έφεραν την εξέγερση του 2010-11 παραμένουν ανεπίλυτα και εκρηκτικά.
Οι απολογητές του νεοφιλελευθερισμού βρίσκουν την ευκαιρία να συμπεράνουν ότι για τα προβλήματα αυτά ευθύνονται οι "αγκυλώσεις" των τοπικών οικονομιών. Η μετάβαση στη δημοκρατία, ακόμη και στις ελάχιστες περιπτώσεις που υπήρξε, δεν συνοδεύτηκε από "τολμηρές μεταρρυθμίσεις" λένε.
Η διαφθορά παραμένει ενδημική, ο δημόσιος τομέας εξαιρετικά διογκωμένος, η γραφειοκρατία βάζει εμπόδια στους επενδυτές και το εκπαιδευτικό σύστημα παράγει μόνο υποψήφιους δημόσιους υπάλληλους αντί για αρκετά "ελαστικούς" εργαζόμενους.
Και φυσικά οι υπεύθυνοι, στις αναλύσεις αυτές, είναι πάντοτε αυτοί οι ανατολίτες που αδυνατούν να αποτινάξουν από πάνω τους τη διαφθορά. Όχι ο Γάλλος Πρόεδρος Μακρόν, που συναντήθηκε την προηγούμενη εβδομάδα στο Κάιρο με τον στρατηγό Σίσι και έπειτα από μια σύντομη αναφορά στην ανάγκη σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων υπέγραψε μαζί με του 40 εμπορικές συμφωνίες.
Ούτε φυσικά ο Αμερικανός Πρόεδρος Τραμπ που συνεχίζει ακάθεκτος τις μπίζνες με το Ριάντ παρά τις ανατριχιαστικές αποκαλύψεις για τη δολοφονία του δημοσιογράφου Τζαμάλ Κασόγκι και τα σαουδαραβικά εγκλήματα πολέμου στην Υεμένη.
Νέος κύκλος αναταραχής
Ποιος μπορεί να εκπλήσσεται επομένως όταν ο αραβικός κόσμος μπαίνει σε έναν ακόμη κύκλο αναταραχής; Το Σουδάν γνώρισε την προηγούμενη εβδομάδα νέες διαδηλώσεις κατά της δικτατορίας του Ομάρ Αλ Μπασίρ με αφορμή αυτή τη φορά αυξήσεις στις τιμές του ψωμιού και των καυσίμων.
Δεν είναι η μοναδική χώρα που αντιμετωπίζει μια τέτοια κατάσταση. Ανάλογες αυξήσεις προκάλεσαν τις προηγούμενες εβδομάδες διαδηλώσεις και σε πολλές πόλεις της Τυνησίας, τη μοναδική περίπτωση χώρας που έπειτα από την "αραβική άνοιξη" πέρασε από ένα δικτατορικό καθεστώς σε με μια έστω και προβληματική δημοκρατία.
Η επανάσταση του 2011 είχε ως βασικό σύνθημα το τρίπτυχο "ελευθερία, δουλειά και αξιοπρέπεια". Πολλοί αισθάνονται σήμερα ότι τελικά πέτυχαν μόνο το ένα τρίτο των διεκδικήσεων τους. Από πολλές απόψεις μάλιστα τα πράγματα χειροτέρεψαν: οι άνεργοι απόφοιτοι πανεπιστημίου είναι πλέον τόσοι πολλοί -υπολογίζονται σε 900.000- ώστε να ιδρύσουν το δικό τους συνδικάτο.
Ίσως αυτό να οφείλεται σε μεγάλο βαθμός ότι τις χώρες που γνώρισαν την "αραβική άνοιξη" έσπευσε να βοηθήσει το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Οι σοφοί οικονομολόγοι του ανέτρεξαν για μία ακόμη φορά στο εγχειρίδιο με τις θαυματουργές συνταγές τους αγνοώντας φυσικά τις ιδιομορφίες των τοπικών οικονομιών και κοινωνιών.
Η Τυνησία έλαβε δάνειο ύψους 2,8 δισεκατομμυρίων δολαρίων από το ταμείο σε αντάλλαγμα για μια σειρά επώδυνα μέτρα λιτότητας που έφεραν τις διαδηλώσεις του Δεκεμβρίου, ενώ η Αίγυπτος δανείστηκε από τον διεθνή χρηματοπιστωτικό οργανισμό 12 δισεκατομμύρια δολάρια υπό τον όρο να περικόψει τις επιδοτήσεις στα καύσιμα και να υποτιμήσει το νόμισμά της.
Οι επενδυτές δεν έκρυψαν τον ενθουσιασμό τους για όλα αυτά. Το αποτέλεσμα όμως για τις τοπικές κοινωνίες που ήταν ήδη βουτηγμένες στη φτώχεια ήταν αβάσταχτο. Οι τιμές των τροφίμων εκτοξεύτηκαν και ο πληθωρισμός ξέφυγε από κάθε έλεγχο. Η αιγυπτιακή κυβέρνηση επιχείρησε μάλιστα να σπάσει ένα ακόμη ταμπού κόβοντας τις κρατικές επιδοτήσεις στο ψωμί, αλλά αναγκάστηκε να κάνει πίσω όταν οι δρόμοι πλημμύρισαν από ορισμένους διαδηλωτές.
Τις τελευταίες εβδομάδες διαδηλώσεις σημειώθηκαν επίσης στην Αλγερία, το Ιράκ, την Ιορδανία, τον Λίβανο και το Μαρόκο. Ο κοινωνικός αναβρασμός προκαλεί το ερώτημα αν βρισκόμαστε στα πρόθυρα μιας νέας "άνοιξης". Και το ενδιαφέρον είναι ότι στην καρδιά της κοινωνικής δυσφορίας δεν βρίσκεται αυτή τη φορά το αίτημα εκδημοκρατισμού αλλά το μοντέλο μετάβασης σε μια νέα οικονομία με βάση τις προδιαγραφές του ΔΝΤ.
Δημογραφική έκρηξη
"Υπήρχε η υπόθεση ότι ο ιδιωτικός τομέας θα αναλάμβανε τον ρόλο παραγωγής νέων θέσεων εργασίας όταν ο κρατικός τομέας θα υποχωρούσε. Αυτό όμως πολύ απλά δεν συνέβη" παρατηρεί ο Χαλέντ Ελ Ντεκαγιέλ, καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Ριάντ. "Οι ξένες επενδύσεις δεν υλοποιήθηκαν και οι εσωτερικές επενδύσεις κατευθύνθηκαν σε πολύ ασφαλείς περιοχές, όπως η αγορά ακινήτων, που δεν παράγουν καλές δουλειές" προσθέτει.
Δεν είναι όμως μόνο οι προσδοκίες που δεν εκπληρώθηκαν. Είναι, κυρίως, οι ιδιαιτερότητες που αγνοήθηκαν από τους φονταμενταλιστές της ελεύθερης αγοράς. Παρά τον αναδιαμφισβήτητο αυταρχισμό και τη διαφθορά του, το καθεστώς του Μπεν Άλι στην Τυνησία, παραδείγματος χάριν, εφάρμοζε μια απλή συνταγή. Ενθάρρυνε τις προσλήψεις γυναικών στο δημόσιο τομέα με αποτέλεσμα ο αριθμός των παιδιών σε κάθε οικογένεια να μειώνεται. Η συρρίκνωση όμως του δημόσιου τομέα είχε αποτέλεσμα την αύξηση της ανεργίας μεταξύ των γυναικών και, επακόλουθα, την αύξηση του πληθυσμού.
Και το κατ' εξοχήν πρόβλημα που αντιμετωπίζει σήμερα ο αραβικός κόσμος, πρόβλημα που συνδέεται φυσικά με τη διεθνή μεταναστευτική κρίση, δεν είναι άλλο από αυτό. Οι θέσεις εργασίας μένουν στάσιμες ή και μειώνονται τη στιγμή που ο πληθυσμός διαρκώς διογκώνεται: σχεδόν οι μισοί κάτοικοι των χωρών του αραβικού κόσμου, 400 εκατομμύρια άτομα, είναι σήμερα κάτω των 25 ετών.
Τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 ένας νεαρός Αιγύπτιος που τελείωνε το σχολείο και έμπαινε στην αγορά εργασίας είχε πιθανότητα 70% να βρει δουλειά στον δημόσιο τομέα. Στις αρχές της νέας χιλιετίας το ποσοστό αυτό είχε υποχωρήσει στο 25%. Σήμερα οι στατιστικές δείχνουν ότι οι πιθανότητες να βρεθεί δουλειά ακόμη και στον ιδιωτικό τομέα βρίσκονται κάτω από το 15%.
"Η σημαντικότερη μερίδα των ανέργων στην περιοχή αποτελείται από ανθρώπους που περιμένουν την πρώτη τους δουλειά. Τελικά θα απασχοληθούν στην άτυπη οικονομία, αφού πρώτα θα περιμένουν στην ουρά για αρκετά χρόνια" σημειώνει στους "Financial Times" ο καθηγητής Σχεδιασμού και Δημοσίων Υποθέσεων του Πανεπιστημίου της Μινεσότα Ραγκί Ασαντ. Μια τέτοια κατάσταση είναι επόμενο να γεννά μόνο κοινωνική δυσφορία. Αρα το θέμα δεν είναι αν το καζάνι κάποια στιγμή θα εκραγεί, αλλά το πότε.
