Επιμέλεια: Βασίλης Παπακριβόπουλος
Ο Jean-Sébastien Mora αφιερώνει ένα μεγάλο μέρος του κειμένου που δημοσιεύτηκε το 2013, όταν οι ρίζες της ιδέας για μια ανεξάρτητη Καταλωνία είχαν αρχίσει να βαθαίνουν, στους ιστορικούς λόγους που οδήγησαν μέχρι εκεί. Αυτούς παρουσιάζουμε σήμερα, ενώ μπορείτε να διαβάσετε ολόκληρο το κείμενο στη διεύθυνση http://archives.monde-diplomatique.gr/spip.php?article483
Του Jean-Sébastien Mora*
Στις 11 Σεπτεμβρίου του 2013, την ημέρα της Ντιάντα, της εθνικής καταλανικής εορτής, η Βαρκελώνη πλημμύρισε από ένα κύμα χρυσοκόκκινων σημαιών. Στην Πλάθα Καταλούνια, η Άννα Φέρι, μια σαραντάχρονη εκπαιδευτικός, κατευθύνει τα άτομα που ήρθαν να σχηματίσουν τη «via catalana», την αλυσίδα των 400.000 ατόμων που διασχίζει την επαρχία από τον Βορρά προς τον Νότο. Ο στόχος της Εθνικής Καταλανικής Συνέλευσης (ANC), μιας συλλογικότητας που αριθμεί 30.000 μέλη, ήταν να «αποκτήσει διεθνή προβολή η ιδέα της αυτονομίας της Καταλωνίας».
Σύμφωνα με τη Μαρία Ντομίνγκεζ, κοινωνιολόγο στο Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης, «για πρώτη φορά μετά τη μετάβαση στη Δημοκρατία, το 1975, ο αγώνας για την αναγνώριση της εθνικής κυριαρχίας της Καταλωνίας γίνεται αντιληπτός ως αγώνας των πολιτών που πηγάζει από τη βάση, ενώ ταυτόχρονα επιδιώκεται να μετατραπεί σε μαζικό αγώνα». Προηγουμένως, οι περισσότερες από τις θεσμικές πρωτοβουλίες προωθούνταν από την Generalitat, την κυβέρνηση της αυτόνομης κοινότητας της Καταλωνίας. Μετά τη νίκη του Λαϊκού Κόμματος του Χοσέ Μαρία Αθνάρ, το 2000, οι σχέσεις με τη Μαδρίτη εντάθηκαν, καθώς ο πρωθυπουργός δεν δίσταζε να επιδεικνύει χωρίς τον παραμικρό ενδοιασμό έναν ανοιχτό και έντονο καστιλιάνικο εθνικισμό. Οι τοπικές πολιτικές ελίτ καταγγέλλουν τα όρια που θέτει το Σύνταγμα του 1979 και προτείνουν το Estatut, ένα νέο νομικό καθεστώς για την Καταλωνία. Το κείμενο υιοθετεί τις διεκδικήσεις του Ζορντί Πουζόλ, προέδρου της Generalitat από το 1980 έως το 2003 και πραγματικού συμβόλου του καταλανικού αυτονομιστικού κινήματος. Προβλέπει κατά κύριο λόγο το τέλος της φορολογικής αλληλεγγύης απέναντι στην κεντρική εξουσία, η οποία, κατά τη γνώμη των αυτονομιστών, επιβαρύνει την καταλανική οικονομία. Πράγματι, η Ισπανία των αυτόνομων περιοχών είναι ένα καθεστώς ασύμμετρης αποκέντρωσης, στο οποίο ορισμένες περιφέρειες απολαμβάνουν διαφορετικού επιπέδου μεταφορά αρμοδιοτήτων. Οι Καταλανοί ζητούν σήμερα το ίδιο καθεστώς που απολαμβάνει η Περιοχή των Βάσκων και η Ναβάρα, οι οποίες εισπράττουν και παρακρατούν ελεύθερα τον φόρο εισοδήματος που καταβάλλουν οι πολίτες και οι εταιρείες, με βάση τα «fors», ένα σύνολο πολύπλοκων φορολογικών διατάξεων που τους παραχώρησε ο βασιλιάς Φερδινάνδος Β' ο Καθολικός.
Το 2010 σημειώθηκε μια νέα εξέλιξη: το ζήτημα της εθνικής κυριαρχίας της Καταλωνίας ξέφυγε από τα στενά κοινοβουλευτικά πλαίσια στα οποία κινούνταν μέχρι τότε, όταν το ισπανικό Συνταγματικό Δικαστήριο απέρριψε αρκετά άρθρα του Estatut και κυρίως κάθε αναφορά στο «καταλανικό έθνος», παρά το γεγονός ότι το κείμενο είχε εγκριθεί από το 73% των ψηφοφόρων της περιφέρειας. Έγιναν μεγάλες διαδηλώσεις, με αποκορύφωμα την πορεία της 10ης Ιουλίου του 2010, η οποία οργανώθηκε από την Omnium Cultural, σύλλογο για την προβολή της καταλανικής γλώσσας και ταυτότητας, στην οποία συμμετείχαν ενάμισι εκατομμύριο άτομα. Με εξαίρεση το Λαϊκό Κόμμα, τα περισσότερα καταλανικά κόμματα υποστήριξαν την πρωτοβουλία, η οποία έγινε γνωστή με την ονομασία «Som une nacio. Nosaltres decidim» (Είμαστε ένα έθνος. Εμείς αποφασίζουμε).
Η προβολή της καταλανικής ταυτότητας εντάσσεται σε μια ιστορικοπολιτική προοπτική που ανατρέχει στον 9ο αιώνα, όχι απαραίτητα με ευθύγραμμο τρόπο, αλλά η οποία αποτελεί συστατικό στοιχείο του σύνθετου χαρακτήρα του ισπανικού Στέμματος, το οποίο συγκροτήθηκε από το Βασίλειο της Καστίλης και από το Βασίλειο της Αραγωνίας και της Καταλωνίας. Από τον 17ο αιώνα, στην Καταλωνία ανακηρύχθηκε τέσσερις φορές η Δημοκρατία. Μετά την προσάρτηση στη Γαλλία, την εποχή του Ναπολέοντα (οπότε και αντιστοιχούσε σε τέσσερις νομούς του γαλλικού κράτους), η ένταση της βιομηχανικής επανάστασης στην Καταλωνία δημιούργησε κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα τις συνθήκες για την ανάδυση, αφενός της Renaixença, ενός πολιτιστικού κινήματος που εντασσόταν στον ευρωπαϊκό ρομαντισμό, αφετέρου του συνδικαλισμού και του αναρχισμού, μέχρι τον εμφύλιο πόλεμο (1936-1939). Όλα αυτά συνέβαλαν στη διαφοροποίηση του καταλανικού στοιχείου. Αντίθετα, η συντηρητική εθνικιστική και καθολική ιδεολογία που προσπάθησε να επιβάλει το φρανκικό καθεστώς μέσα από τη στρατιωτική καταστολή απονομιμοποίησε για μεγάλο χρονικό διάστημα τον ισπανικό εθνικισμό.
Το 2012, τα καταλανικά λαϊκά κινήματα αποκτούν κυρίαρχο ρόλο στον δημόσιο διάλογο για την ανεξαρτησία, ο οποίος μέχρι τότε παρέμενε σε θεσμικό επίπεδο, και λαμβάνουν πρωτοφανείς διαστάσεις: δημιουργία της ANC, εκκλήσεις για πολιτική και φορολογική πολιτική, καινοτόμες προτάσεις για τη συνταγματική αναθεώρηση και δημιουργία territori català lliure (ελεύθερου καταλανικού εδάφους), δηλαδή ένωση του ενός πέμπτου των κοινοτήτων της περιφέρειας, οι οποίες απορρίπτουν την ισπανική διοικητική εξουσία. Από εκείνη τη στιγμή, οι προτάσεις των αυτονομιστών διεισδύουν σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Η Εστελάντα, η καταλανική σημαία με το άστρο, κάνει μαζικά την εμφάνισή της στα παράθυρα, τόσο στα πιο απομακρυσμένα χωριά όσο και στις μεγαλύτερες λεωφόρους της Βαρκελώνης και της Ταραγκόν. Σύμφωνα με το Centro de Investiciones Sociologicas (CIS), ένα ημιδημόσιο κέντρο ερευνών, το 75% των κατοίκων τάσσεται πλέον υπέρ της ανεξαρτησίας.
Έτσι, στις 11 Σεπτεμβρίου του 2011, ημέρα του εορτασμού της Ντιάντα, ενάμισι εκατομμύριο άτομα παρελαύνουν στη Βαρκελώνη με το εξής σύνθημα: «Ένα νέο κράτος για την Ευρώπη». Δύο ημέρες μετά την Ντιάντα, ο Αρτούρ Μας, πρόεδρος της Generalitat και ηγέτης της Convergència I Unió (CiU), της καταλανικής Δεξιάς, συμφώνησε με την ANC για τη διεξαγωγή πρόωρων περιφερειακών εκλογών, στις 28 Νοεμβρίου του 2012, τις οποίες μετέτρεψε σε δημοψήφισμα υπέρ της αυτοδιάθεσης. Παρά την υποχώρηση της CiU, η οποία έχασε τελικά επτά έδρες στο τοπικό Κοινοβούλιο, ο «καταλανισμός» βγήκε ενισχυμένος από τις εκλογές, χάρη στην αυξημένη απήχηση της Esquerra Republicana de Catalunya (ERC), του σημαντικότερου κόμματος της αυτονομιστικής Αριστεράς. Οι αυτονομιστές βουλευτές διατηρούν την απόλυτη πλειοψηφία με 83 έδρες στις 135.
Στην Κορνελά ντε Λομπρεγκά, ένα απρόσωπο «προάστιο-υπνωτήριο» στην περιφέρεια της Βαρκελώνης, αρκεί να τεντώσει κανείς τα’ αυτιά του για να κάνει έναν ολόκληρο γύρο της Ισπανίας ακούγοντας τις διάφορες ντοπιολαλιές. Πράγματι, την περίοδο 1950-1975, η αξιοθαύμαστη οικονομική ανάπτυξη της Καταλωνίας προσέλκυσε 1.400.000 Ισπανούς, κυρίως από τις αγροτικές περιοχές της Ανδαλουσίας και της Γαλικίας. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, σε αυτήν την εσωτερική μετανάστευση περιλαμβάνονταν επίσης και οι συμπαθούντες τον φρανκισμό, οι οποίοι είχαν τοποθετηθεί σε καίριες θέσεις της δημόσιας διοίκησης, του κλήρου και του στρατού. Έτσι, παρά τις πολιτικές αφομοίωσης που προωθεί εδώ και τριάντα χρόνια η Generalitat, στην καταλανική κοινωνία εξακολουθεί να υφίσταται ένα βαθύ κοινωνιολογικό ρήγμα. Στην Κορνελά ντε Λομπρεγκά, οι εσωτερικοί μετανάστες που κατάγονται από τις υπόλοιπες περιφέρειες της Ιβηρικής Χερσονήσου και αποτελούν το 75% του πληθυσμού της συνοικίας, σπάνια χρησιμοποιούν την καταλανική γλώσσα -σχεδόν ποτέ-, ενώ ψηφίζουν κατά κύριο λόγο το Σοσιαλιστικό Κόμμα και το Λαϊκό Κόμμα του Μαριάνο Ραχόι. Στην πράξη, η κοινοβουλευτική ζωή της Καταλωνίας εξακολουθεί να καθίσταται πολύπλοκη από μια διπλή αντίθεση: αφενός μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς, αφετέρου υπέρ ή κατά της ανεξαρτησίας της Καταλωνίας. Όμως, μετά τις εκλογές του περασμένου Νοεμβρίου, τα πολιτικά κόμματα που μάχονται για την αναγνώριση της εθνικής κυριαρχίας της Καταλωνίας -η CiU του προέδρου Μας και η ERC- ξεπέρασαν την ιστορική αντιπαλότητα μεταξύ τους, για να δηλώσουν, στις 23 Ιανουαρίου του 2013, ότι «ο καταλανικός λαός έχει στο εξής γίνει εθνικά κυρίαρχος, τόσο από πολιτική όσο και από νομική άποψη». Και, για πρώτη φορά, στις 11 Απριλίου του 2013, το καταλανικό Κοινοβούλιο έλαβε μέτρα για την προετοιμασία αυτής της εξέλιξης, όπως η συγκρότηση ενός Συμβουλίου Εθνικής Μετάβασης (Consell Assessor per a la Transició Nacional), το οποίο είναι επιφορτισμένο αφενός με τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την αυτοδιάθεση, το 2014, αφετέρου με τη μελέτη της βιωσιμότητας όλων των τομέων της νέας, ανεξάρτητης Καταλωνίας που θα προκύψει από αυτό.
Πιο επιφυλακτικό, το ισπανικό Συνταγματικό Δικαστήριο ανέστειλε στις 8 Μαΐου την ανακήρυξη της εθνικής κυριαρχίας της Καταλωνίας της 23ης Ιανουαρίου, δημιουργώντας ένα πρωτοφανές προηγούμενο από την εποχή της μετάβασης της χώρας στη Δημοκρατία, το 1975. Ο Αρτούρο Μας αντέδρασε έντονα: «Ο καταλανικός λαός δεν θα ανεχθεί να αγνοηθεί η θέλησή του, την οποία εξέφρασε μέσα από την κάλπη».
* Ο Jean-Sébastien Mora είναι δημοσιογράφος
