Αποστολή: Κάκη Μπαλή
Το “βρέχει στην εθνική οδό” είναι το τραγούδι που κολλάει σαν τσίχλα στο μυαλό μόλις προσγειώνεται κανείς στο Ταλίν, την πρωτεύουσα της -προεδρεύουσας της Ευρωπαϊκής Ένωσης αυτό το εξάμηνο- Εσθονίας. Ο ουρανός είναι βαρύς, τα πολύχρωμα παραδοσιακά σπίτια της Βαλτικής μετά δυσκολίας φαίνονται πίσω από την γκρίζα κουρτίνα της βροχής, οι λιγοστοί άνθρωποι προχωρούν σκυφτοί με βήμα ταχύ, για να μη γίνουν μούσκεμα. Κι εμείς, μια δεκάδα δημοσιογράφοι, καλεσμένοι από την Κομισιόν και την εσθονική προεδρία, να δούμε τα σχέδια της μικρής χώρας της Βαλτικής για το μέλλον, και καλομαθημένοι από το ατέλειωτο καλοκαίρι της Αττικής, αναρωτιόμαστε πώς είναι να ζει κανείς συνεχώς μέσα στο γκρι. Κι όμως, πολύ σύντομα, μετά τις πρώτες επαφές με τους Εσθονούς, συνειδητοποιούμε ότι η Εσθονία είναι μια χώρα που πιστεύει ότι ζει την καλύτερη εποχή της, που αισιοδοξεί ότι κάθε μέρα θα είναι καλύτερη από την προηγούμενη. Με έναν τρόπο ήρεμο και ελάχιστα ενθουσιώδη, όπως ταιριάζει στην εσωστρεφή προτεσταντική... ιδιοσυγκρασία των κατοίκων της.
Στο Ταλίν είχα βρεθεί ξανά πριν από 25 χρόνια, όταν η μικρότερη πληθυσμιακά δημοκρατία της Βαλτικής είχε μόλις ανακηρύξει την ανεξαρτησία της από τη Σοβιετική Ένωση. Κι είχα δει ένα μικρό λιμάνι του Βορρά που έμοιαζε πολύ με μικρά γερμανικά λιμάνια της Βόρειας Θάλασσας και της Βαλτικής, που ήταν πολύ ήσυχο - και μάλλον βαρετό. Η παλιά πόλη του Ταλίν δεν έχει αλλάξει πολύ από τότε. Ήταν και παραμένει περιποιημένη, αγαπημένο θέρετρο της σοβιετικής ελίτ, και προηγουμένως των Ρώσων γαλαζοαίματων. Άλλωστε το μέγαρο που είχε χτίσει ο Μεγάλος Πέτρος για την Αικατερίνη του, φιλοξενεί σήμερα την προεδρία της Εσθονίας, ενώ το γύρω “Κάντριορκ Παρκ”, το πάρκο της Αικατερίνης, φιλοξενεί τα μοντέρνα μουσεία μιας πόλης σε άνοδο, που ποντάρει και στον τουρισμό, κυρίως από τις γειτονικές Φινλανδία και Ρωσία, αλλά και από τη Γερμανία.
“Έξυπνη πόλη”
Έξω από τα τείχη της παλιάς πόλης, όμως, το σημερινό Ταλίν είναι αγνώριστο. Εκεί που το 1991 ορθώνονταν τα σοβιετικά εργοστάσια σε παρακμή, αυτά που έφτιαχναν χαρτί, βαγόνια και ατμομηχανές, ραδιόφωνα και τηλέφωνα, τώρα απλώνεται η “smart city”, η “έξυπνη πόλη”, ένα συγκρότημα με μεταβιομηχανικό ντιζάιν που φιλοξενεί μικρές και μεγάλες εταιρείες της ψηφιακής εποχής. Και που φιλοξενεί μεταξύ άλλων το... εκθετήριο της e-government, της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, την οποία προσπαθεί -σε ένα βαθμό επιτυχώς- να εξάγει η Εσθονία στην υπόλοιπη Ε.Ε. και στον πλανήτη.
Η Εσθονία είχε από πολύ παλιά καλές σχέσεις με την τεχνολογία των τηλεπικοινωνιών. Στο “μουσείο των κατοχών”, εκεί που τιμούν τη μνήμη των θυμάτων των Ναζί και των Σοβιετικών -με το κέντρο βάρους να πέφτει στους δεύτερους-, παρουσιάζουν μεταξύ άλλων και παρεμπιπτόντως με περηφάνια το κατασκευασμένο στο Ταλίν τηλέφωνο που προτιμούσε ο Μπρέζνιεφ. Δεν κουράζονται να λένε ότι είναι η χώρα που εφηύρε το skype, την επικοινωνία πρόσωπο με πρόσωπο μέσω υπολογιστή, η οποία πέραν όλων των άλλων κάνει ευτυχισμένες τις γιαγιάδες με ξενιτεμένα εγγόνια σ’ όλο τον πλανήτη, και θεωρούν ότι το “δώρο” της μικρής Εσθονίας στον σημερινό κόσμο είναι η ηλεκτρονική διακυβέρνηση. “Αυτή που επιλέξαμε να δημιουργήσουμε, όταν ξεκινήσαμε από το μηδέν, μετά την ανεξαρτησία”, όπως λέει ο υφυπουργός Εξωτερικών της χώρας Μάτι Μάασικας, προσθέτοντας ότι τώρα πια πάνω στο γραφείο του δεν υπάρχει ούτε ένα χαρτί, όλα τα κάνει ηλεκτρονικά.
Ψηφοφορία on line
Όπως ηλεκτρονικά κάνει σχεδόν τα πάντα -εκτός από το να παντρεύεται, να παίρνει διαζύγιο και να αγοράζει σπίτι- κι ο κάθε κάτοικος της Εσθονίας. Η ταυτότητά του διαθέτει ένα τσιπάκι, το οποίο είναι και η ηλεκτρονική του υπογραφή. Μ' αυτήν επικοινωνεί με όλες τις κρατικές υπηρεσίες, πληρώνει τους φόρους του και τα πρόστιμά του στην τροχαία, χειρίζεται τον λογαριασμό του στην τράπεζα, γράφει τα φάρμακά του, μαθαίνει τι πρέπει να διαβάσουν για την επόμενη μέρα τα παιδιά του και -αν θέλει- μ' αυτήν ψηφίζει. Δεν είναι τυχαίο ότι κατά την παρουσίαση των δυνατοτήτων της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης το μυαλό όλων μας πήγε στη Δημοκρατική Συμπαράταξη και τη δική της τεχνολογική... αγωνία για το πώς θα γίνει η ψηφοφορία του επόμενου ηγέτη. Μάλιστα, την ημέρα που μας έγινε η παρουσίαση έληγε η προθεσμία για τους Εσθονούς να ψηφίσουν ηλεκτρονικά για τις σημερινές τους δημοτικές εκλογές. Και στο ερώτημά μας, πώς διασφαλίζεται η ψηφοφορία, οι Εσθονοί μάς κοιτούσαν σαν να ήμασταν εξωγήινοι. “Μα αφού έχουμε δύο PIN”, έλεγαν, “προφανώς δεν υπάρχει κανείς κίνδυνος”.
Πλεόνασμα εμπιστοσύνης
Εντυπωσιακή ήταν και η βεβαιότητά τους ότι ο κάθε Εσθονός έχει τον απόλυτο έλεγχο στα προσωπικά δεδομένα του: “Ανά πάσα στιγμή μπορούμε να δούμε ποιος τα ζητάει, κι αν συμβεί κάτι περίεργο -που δεν συμβαίνει- μπορούμε να ζητήσουμε να μην τα δει”, λένε.
Πώς είναι τόσο μεγάλη η εμπιστοσύνη στον Μεγάλο Αδελφό; Η ερμηνεία που δίνουν οι άνθρωποι των εταιρειών -ιδιωτικών και δημόσιων- που διαχειρίζονται το e-government είναι ότι έχουν τον τεχνολογικό έλεγχο για να αποκρούουν τους χάκερς. Και η ερμηνεία που δίνουν κάποιοι συνάδελφοι δημοσιογράφοι με τους οποίους μιλήσαμε είναι ότι οι Εσθονοί εμπιστεύονται το κράτος, ότι κάνει αυτά που λέει. Για παράδειγμα, ότι κανείς δεν μπορεί να δει το ιατρικό σου ιστορικό, που είναι στο σύστημα, εκτός από τον γιατρό σου και εφόσον πας για επίσκεψη. Ανάλογη εμπιστοσύνη είναι αδιανόητη, όχι μόνο σε χώρες όπως η Ελλάδα, όπου η εμπιστοσύνη στους θεσμούς είναι πολύ μικρή, αλλά και σε κράτη όπως η Γερμανία, η Γαλλία ή οι ΗΠΑ, όπου θεωρείται τουλάχιστον υγιής μια στοιχειώδης καχυποψία για το τι συμβαίνει με τα προσωπικά δεδομένα.
Εν πάση περιπτώσει, οι Εσθονοί νιώθουν ασφαλείς απέναντι στον Μεγάλο Αδελφό. Και στην ερώτησή μας “καλά, εδώ έχετε κάνει μουσείο, όπου παρουσιάζονται οι μάλλον πρωτόγονες μέθοδοι παρακολούθησης από την KGB, αυτή η ψηφιακή υπερσυγκέντρωση στοιχείων δεν σας τρομάζει;”, η απάντηση είναι το μονότονο: “τα δεδομένα μας είναι ασφαλή”. Αυτή τη βεβαιότητα φαίνεται ότι τη μοιράζονται και με τους Φινλανδούς, οι οποίοι υιοθέτησαν την εσθονική ηλεκτρονική διακυβέρνηση και τώρα την εξελίσσουν από κοινού με τους εφευρέτες της.
Φθηνό και βολικό
Όταν η Εσθονία απέκτησε την ανεξαρτησία της το 1991, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και χάρη στην απόφαση του Γέλτσιν να την αφήσει να φύγει αναίμακτα - “γι’ αυτό θα του χτίσουμε αδριάντα φέτος”, μας λέει ο Στάνισλαβ-, ο πρώτος προϋπολογισμός της χώρας των βαριά 1,3 εκατομμυρίων κατοίκων, σκορπισμένων σε μια έκταση μεγαλύτερη από αυτή της Ολλανδίας, ήταν μόλις 130 εκατομμύρια ευρώ σε σημερινές τιμές. “Φραγκοδίφραγκα” δηλαδή και σίγουρα όχι αρκετά για να χρηματοδοτήσουν μια δημόσια διοίκηση που να λειτουργεί σε μια τόσο αραιοκατοικημένη χώρα. “Γι’ αυτό στραφήκαμε στις δυνατότητες του ψηφιακού κόσμου, για να μπορούν οι πολίτες να έχουν πρόσβαση στις υπηρεσίες, χωρίς να έχουμε παντού γκισέ. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να γλιτώνουμε κάθε χρόνο το 2% του ΑΕΠ μας, ενώ προσπαθήσαμε σκληρά να φτιάξουμε παντού γρήγορο Ίντερνετ, αλλά και να μη μείνει κανείς ψηφιακά αναλφάβητος”, λέει ο Μάτι Μάασικας. Και προσθέτει ότι πολύ γρήγορα οι Εσθονοί είδαν πόσο βολική είναι η χρήση της ηλεκτρονικής υπογραφής, πόσο χρόνο κερδίζουν, κάνοντας σχεδόν τα πάντα on line.
“Ελάτε σε μας”
Αυτό που προσπαθούν τώρα να εξάγουν -ή ίσως ορθότερα να εισάγουν- οι Εσθονοί είναι “ψηφιακούς κατοίκους”. “E-residence” λέγεται το έργο, ας πούμε “ψηφιακός τόπος κατοικίας” και επιτρέπει σε ξένους επιχειρηματίες, κυρίως από τον τομέα των υπηρεσιών, να αποκτήσουν ένα μέρος της εσθονικής ηλεκτρονικής υπογραφής και να κάνουν χωρίς χαρτούρα τις δουλειές τους με το εσθονικό μοντέλο. “Το δείξαμε και στον πρωθυπουργό σας, τον Αλέξη Τσίπρα, όταν ήρθε εδώ, και χαλάρωσε μόνο όταν ξεκαθαρίσαμε ότι ο ψηφιακός κάτοικος εξακολουθεί να πληρώνει φόρους στη χώρα όπου δραστηριοποιείται”, μας είπαν. Η διευκρίνιση ήταν μάλλον αναγκαία, αφού ο φόρος επί του κύκλου εργασιών των επιχειρήσεων στην Εσθονία είναι μηδέν. Ήδη μερικές δεκάδες Έλληνες αποφάσισαν να γίνουν ψηφιακοί κάτοικοι της Εσθονίας, επιφυλασσόμεθα να βρούμε κάποιον από αυτούς για να μας εξηγήσει τι σημαίνει αυτό.
Το ξενοδοχείο Viru, η KGB και ο τουρισμός
Η ιδέα να μείνουμε στο ξενοδοχείο Viru, ένα πολυόροφο κτήριο της δεκαετίας του 1970 πλάι στην παλιά πόλη, ήταν του Εσθονού πρέσβη στην Αθήνα, Μάρκους Ράβα. Είναι, βλέπετε, “ιστορικό”, εκεί έμεναν όλοι οι επίσημοι, από τον Σάχη της Περσίας μέχρι τους υψηλούς σοβιετικούς αξιωματούχους. Αν δεν με απατά η μνήμη μου, εκεί είχα μείνει και το 1991, και στη μεγάλη αίθουσα υποδοχής έβλεπα ζευγαράκια από τις υπόλοιπες -τότε φρέσκες- πρώην σοβιετικές δημοκρατίες να περνούν τον μήνα του μέλιτος. Τώρα το ξενοδοχείο ήταν γεμάτο τουρίστες από τη Γερμανία και τη Φινλανδία, νεαροί αθλητές και αθλήτριες από διάφορες χώρες, και γύρω τριγύρω τα συνήθη εμπορικά κέντρα, copy paste σε όλο τον κόσμο. Με τις ίδιες μάρκες ρούχων, Zara, H&M, και Gap, τα ίδια McDonald's, τις ίδιες διαφημίσεις. Δυο εξαιρέσεις χτύπησαν στο μάτι μας. Ένα δωμάτιο στον τελευταίο όροφο, που είχε στηθεί ως μουσείο της KGB, κι ένα κομψό κατάστημα στο υπόγειο, που πουλούσε καλλυντικά με πρώτες ύλες από τη Σιβηρία. Οι Εσθονοί αποδέχονται ακόμη με ανοιχτές αγκάλες τον καπιταλισμό. Το μεγαλύτερο τραύμα που κουβαλούν είναι τα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης. Κι ο μεγαλύτερος φόβος τους είναι ο ισχυρός γείτονας στα ανατολικά, η Ρωσία. Αλλά οι κατάλογοι στα εστιατόριά τους είναι στα εσθονικά, τα αγγλικά και τα ρωσικά. Κι οι Ρώσοι τουρίστες καλοδεχούμενοι.
"Τα καλύτερα μυστικά όπλα" ,λέει πάνω αριστερά στην οθόνη το σποτάκι από την παρουσίαση του e-goverment της εσθονικής κυβέρνησης, ενώ κάτω αριστερά γράφει: "Το Ίντερνετ είναι κοινωνικό δικαίωμα, κάθε Εσθονός έχει τη δική του ταυτότητα στο δίκτυο, το 99% των υπηρεσιών είναι on line, οι Εσθονοί εμπιστεύονται τις λύσεις που δίνει το Ίντερνετ"
