"Το ΕΑΜ ήταν το διαβατήριο σωτηρίας για χιλιάδες Εβραίους" υπογραμμίζει ο ιστορικός Ιάσονας Χανδρινός. Διατρέχοντας τις σελίδες του καινούριου βιβλίου του «Συναγωνιστές. Το ΕΑΜ και οι Εβραίοι της Ελλάδας», που κυκλοφόρησε λίγο πριν εκπνεύσει το 2020 από τις εκδόσεις "Ψηφίδες", ο ισχυρός "μύθος" περί παθητικότητας των Εβραίων καταρρίπτεται και απέναντί του αντιδιαστέλλεται μια στιβαρή σχέση, στοιχειοθετημένη σε ιδεολογικά και οργανωτικά προτάγματα, για την οποία ωστόσο ακόμα και σήμερα ελάχιστα γνωρίζουμε.
Σ' αυτό το κενό της γνώσης μας για την παρουσία και τη δράση των Εβραίων στους κόλπους της ΕΑΜικής Αντίστασης παρεμβαίνει η μελέτη του Ιάσονα Χανδρινού με αρχειακό υλικό, μαρτυρίες και βιβλιογραφικές πηγές διερευνώντας τη συνάντηση των δύο μερών από την αρχή της Κατοχής μέχρι και τα χρόνια του Εμφυλίου. Ενόψει της Διεθνούς Ημέρας Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος, ο γνωστός ιστορικός μας βοηθάει να γνωρίσουμε και να κατανοήσουμε αυτό το, αν όχι "σκοτεινό", τουλάχιστον υποφωτισμένο δωμάτιο της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας με τα νέα δεδομένα που προσφέρει η ιστορική έρευνα.
Ποιοι ήταν οι «Συναγωνιστές» και πώς προήλθε ο όρος;
«Συναγωνιστής» είναι η προσφώνηση που χρησιμοποιούσαν οι αγωνιστές του ΕΑΜ για να απευθυνθούν ο ένας στον άλλον. Μια λέξη με ισχυρό ιστορικό και σημασιολογικό φορτίο, η οποία κατά τη γνώμη μου κωδικοποιεί την εμπειρία του αντιστασιακού κομματιού της ελληνικής κοινωνίας υπό Κατοχή και φυσικά απηχεί το πνεύμα αλληλεγγύης με αγωνιστικό πρόσημο. Αυτό είναι και το «σενάριο» ενός βιβλίου που φιλοδοξεί να καλύψει το ΕΑΜ και τους Εβραίους ως αμφίδρομη σχέση.
Ο ισχυρός "μύθος" είναι ότι οι Εβραίοι ήταν παθητικοί, δεν αντιστάθηκαν. Αποδεικνύεται αυτό στην ελληνική περίπτωση αλλά και γενικότερα;
Θα πρέπει να πούμε ότι το Ολοκαύτωμα ήταν μάλλον «επιτυχημένο» σχέδιο. Ο εβραϊκός πληθυσμός της Ευρώπης αποδεκατίστηκε από τους Ναζί. Εκατομμύρια δολοφονήθηκαν, ολόκληρες κοινότητες, πολιτιστικά κέντρα με μακραίωνη ιστορία αφανίστηκαν, ειδικά στα ανατολικά. Κάτω από αυτό το πένθιμο βάρος της μνήμης της Γενοκτονίας συχνά υποφωτίζεται το γεγονός ότι οι Εβραίοι όχι μόνο αντιστάθηκαν, αλλά κατέγραψαν γεγονότα απερίγραπτου ηρωισμού σε ένα μεγάλο φάσμα δράσεων.
Υπάρχουν ομάδες αυτοπροστασίας και διάσωσης, δίκτυα διαφυγής, ένοπλες ομάδες, ακόμα και εξεγέρσεις σε γκέτο και στρατόπεδα, όπως το Σόμπιμπορ, την Τρεμπλίνκα και το ίδιο το Άουσβιτς - Μπιρκενάου. Εβραίοι συνεργάζονται με την Αντίσταση ή προσχωρούν σε αυτήν, πολεμούν ως παρτιζάνοι, εντάσσονται σε συμμαχικούς στρατούς. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος αναδιατυπώνει την εβραϊκότητα όχι μόνο ως ταυτότητα θύματος, αλλά και μέσα από τη σφυρηλάτηση μιας νέας αγωνιστικής συνείδησης.
Αν μιλήσουμε με αριθμούς, ποια πραγματικότητα αναδεικνύεται μπροστά μας; Για πόσους Εβραίους μιλάμε στις τάξεις του ΕΑΜ;
Ακολουθώντας τις τάσεις του γενικού πληθυσμού, Εβραίοι βρίσκονται στο ΕΑΜ και τις άλλες οργανώσεις (ΕΠΟΝ, Εθνική Αλληλεγγύη) από την αρχή της Κατοχής. Φυσικά, με την κλιμάκωση του ναζιστικού διωγμού από τις αρχές του 1943 και έπειτα, η ένταξη αυτή αυξάνεται και αποκτά ποιοτικά χαρακτηριστικά.
Τα κριτήρια ένταξης στο ΕΑΜ, και στην Αντίσταση γενικότερα, προφανώς επικαθορίζονται από τις ειδικές συνθήκες που θέτει ο ναζιστικός διωγμός, ενώ η δυνατότητά μας να αποκτήσουμε πλήρη εικόνα εμποδίζεται από τις ίδιες τις συνθήκες που προσδιόρισαν την επιβίωση -κρύψιμο, μετακίνηση, διαφυγή, ψεύτικες ταυτότητες κ.λπ. Περίπου 8.000 Εβραίοι σε σύνολο 70.000 - 75.000 προπολεμικού πληθυσμού διασώθηκαν κρυπτόμενοι σε διάφορα σημεία της χώρας ή διαφεύγοντας στη Μέση Ανατολή, σημαντικός αριθμός χάρη στην άμεση ή έμμεση βοήθεια του ΕΑΜ.
Οι αριθμοί έχουν σημασία μόνο αν αντιληφθούμε χρονικές ασυνέχειες και τοπικές διαφοροποιήσεις. Εκτιμώ πως ένα ποσοστό 20% - 25% ενταγμένων ενεργά στο ΕΑΜ, στο σύνολο όσων επιβίωσαν κρυπτόμενοι, δεν πρέπει να είναι μακριά από την πραγματικότητα. Σε κάθε περίπτωση, αν επιχειρήσουμε να αντιληφθούμε τους Εβραίους ως συλλογικότητα με διακριτά χαρακτηριστικά, μιλάμε για μια σχετικά υψηλή συμμετοχή.
Ξέρουμε ότι η εβραϊκή κοινότητα της Αθήνας εν πολλοίς διασώθηκε στην πλειονότητά της εξαιτίας της απόφασης του αρχιραβίνου Ηλία Μπαρζιλάι να συνεργαστεί με το ΕΑΜ. Υπάρχουν αντίστοιχες, εξίσου άγνωστες περιπτώσεις; Γιατί συνέβη αυτό και πώς στάθηκε γενικά το ΕΑΜ απέναντι στον διωγμό των Εβραίων;
Το ΕΑΜ είναι από την αρχή παρόν στον διωγμό. Στις αρχές του 1943 έρχεται σε επαφή με τον ραβίνο της Θεσσαλονίκης, τον Κόρετς (χωρίς αποτέλεσμα), και βοηθάει μερικές εκατοντάδες Εβραίους να βγουν από την πόλη, ενώ έχουν αρχίσει οι εκτοπισμοί. Η δεύτερη φάση έρχεται το φθινόπωρο του 1943, όταν οι Γερμανοί αναλαμβάνουν την κυριαρχία σε ολόκληρη τη χώρα και εισάγουν αντισημιτικά μέτρα στην Αθήνα και στα άλλα μέρη που υπάρχουν εβραϊκοί πληθυσμοί.
Εκείνη την περίοδο η ανάπτυξη της Αντίστασης που είχε μεσολαβήσει και η αφύπνιση παραγόντων του εβραϊσμού -όπως ο αρχιραβίνος Αθηνών Ηλίας Μπαρζιλάι που ανέφερες-, εξαιτίας του σοκ από τα προηγηθέντα στην Θεσσαλονίκη, διαμόρφωνε τις προϋποθέσεις τόσο για μια μεγαλύτερη προθυμία ατόμων και ομάδων να βοηθήσουν Εβραίους όσο και για μια αυξημένη ετοιμότητα των ίδιων των Εβραίων να την εκμεταλλευτούν.
Το φθινόπωρο του 1943 το ΕΑΜ είναι πιο έτοιμο να συνδράμει τους εβραϊκούς πληθυσμούς, τόσο επειδή έχει αναπτυχθεί επιχειρησιακά, αλλά και λόγω των μεταβολών της μαζικής ψυχολογίας, δεδομένου ότι ο πληθυσμός των κατεχόμενων χωρών της Ευρώπης πλέον βλέπει στον ορίζοντα την ήττα των Γερμανών.
Στην περίπτωση της Αθήνας έχουμε τη δράση του Έβερτ και του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, που συνέβαλαν στη διάσωση Εβραίων. Σε τι διαφοροποιείται η βοήθεια του ΕΑΜ;
Το ΕΑΜ δεν είναι ο μόνος παράγοντας βοήθειας προς τους Εβραίους ούτε καν εντός του αντιστασιακού στρατοπέδου. Ο ΕΔΕΣ Αθήνας π.χ. καθοδηγεί ένα πολύ δραστήριο δίκτυο έκδοσης πλαστών ταυτοτήτων. Ακόμα και άνθρωποι που όχι μόνο δεν είναι αντιστασιακοί, αλλά ανήκουν μάλλον στο κατοχικό στρατόπεδο, όπως ο Άγγελος Έβερτ, καθοδηγούν τέτοια δίκτυα.
Το ΕΑΜ ξεχωρίζει για δύο λόγους. Ο ένας είναι η μεγάλη γκάμα δράσεων: ατομική στρατολόγηση, βοήθεια διαφυγής στα βουνά, εγκατάσταση σε ανταρτοκρατούμενες περιοχές, επαφές με κοινότητες και ραβίνους, οργάνωση δικτύου διαφυγής από τις ανατολικές ακτές της Εύβοιας στη Μέση Ανατολή.
Ο δεύτερος λόγος είναι η αναγωγή της βοήθειας αυτής στα ευρύτερα ιδεολογικά προτάγματα της οργάνωσης. Μάλλον η μεγάλη διαφορά στην περίπτωση του ΕΑΜ είναι ότι «συναντά» τους Εβραίους και ως οργανωτική δομή που προσφέρει επιλογές επιβίωσης και ως ιδεολογικό κίνημα που στηρίζει ανοιχτά μια διωκόμενη μειονότητα, κάτι ριζοσπαστικό για την εποχή.
Η περίπτωση της Αθήνας έχει αρχίσει να γίνεται γνωστή, υπάρχουν αντίστοιχες περιπτώσεις που ακόμα δεν έχουν χαρτογραφηθεί ιστορικά;
Η εμπειρία της διάσωσης των Ελλήνων Εβραίων είναι γνωστή μόνο στο περίγραμμά της. Ακόμα και η ίδια η Αθήνα, η οποία έχει χαρακτηριστεί ως «πόλη της σωτηρίας», σε αντιδιαστολή με την τραγωδία της Θεσσαλονίκης, δεν έχει μελετηθεί σε αρκετό βάθος.
Είναι αρκετές οι κοινότητες που οφείλουν τα συγκριτικά μικρά ποσοστά απωλειών τους κυρίως στα ΕΑΜικά δίκτυα και τον ΕΛΑΣ των αντίστοιχων περιοχών, όπως ο Βόλος, η Καρδίτσα, τα Τρίκαλα, η Χαλκίδα ή το Αγρίνιο, όπου δεν υπάρχει οργανωμένη κοινότητα, αλλά οι οκτώ οικογένειες Εβραίων της πόλης, κάπου 40 άτομα, σώζονται όλοι κυρίως χάρη στο ΕΑΜ που τους φυγαδεύει.
Ιδιαίτερη αναφορά κάνεις στο βιβλίο σου για τους Εβραίους στην Ελεύθερη Ελλάδα. Ποια ήταν η παρουσία των Εβραίων στην Ελεύθερη Ελλάδα του ΕΑΜ και πώς διαμορφώνονταν οι σχέσεις και οι συσχετισμοί ανάμεσα στα δύο μέρη;
Στα τέλη του 1943 το ΕΑΜ ελέγχει εδαφικά ένα μεγάλο μέρος της υπαίθρου και οι ΕΑΜικές οργανώσεις στις περιοχές όπου κρύβονται Εβραίοι, όπως τα βουνά της δυτικής Θεσσαλίας, το Πήλιο ή η Εύβοια εγγυώνται έμπρακτα την ασφάλειά τους, φτάνοντας να τιμωρούν όσους δεν τους βοηθούν. Αυτό δεν σημαίνει ότι η ΕΑΜική επικράτεια ήταν κάποιος παράδεισος ασφάλειας, αντίθετα τη ζωή ταλάνιζαν μεγάλες ελλείψεις τροφίμων και εφοδίων, φονικές γερμανικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις και καταστροφές χωριών, εχθρικές συμπεριφορές.
Όμως το ΕΑΜ ήταν το διαβατήριο σωτηρίας για χιλιάδες Εβραίους. Σημαντική πτυχή της συνάντησης ΕΑΜ και Εβραίων είναι οι προσπάθειες καταπολέμησης του αντισημιτισμού της υπαίθρου, ως κομμάτι του πολυσυζητημένου πολιτικού και κοινωνικού πειράματος που υπήρξε το ΕΑΜ για την ελληνική ύπαιθρο.
Αντιστοίχως επικεντρώνεις στην παρουσία των Εβραίων στον ΕΛΑΣ, επίσης άγνωστο εν πολλοίς πεδίο, και για την ιστορία των Εβραίων αλλά και για την ιστορία του ΕΛΑΣ. Τι κατέδειξε η έρευνά σου;
Σύμφωνα με μια πηγή του ΕΑΜ, κάπου 400 Εβραίοι βρέθηκαν στις γραμμές του ΕΛΑΣ, ενδεχομένως ήταν περισσότεροι και καταγράφεται ένα ποσοστό απωλειών (νεκροί και τραυματίες) της τάξεως του 25%, πολύ μεγάλο και για τα δεδομένα του ΕΛΑΣ. Εκτός του ότι Εβραίοι πραγματικά πολέμησαν στο αντάρτικο, η συμμετοχή είχε και ποιοτικά στοιχεία, όπως αντικατοπτρίζεται στην αριθμητικά αυξημένη παρουσία γιατρών, διαχειριστών και υπεύθυνων επιμελητείας, δηλαδή ανθρώπων που λόγω αστικής προέλευσης και μόρφωσης αναδείχθηκαν σε κρίσιμες θέσεις.
Με το βιβλίο σου μπαίνεις σε ένα "σκοτεινό δωμάτιο" της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Γιατί παρέμεινε άγνωστη αυτή η πτυχή τόσα χρόνια;
Μεταπολεμικά το ΕΑΜικό κίνημα βρέθηκε υπό διωγμόν, ενώ οι ΕΑΜίτες Εβραίοι ήταν διπλά ανεπιθύμητοι, πολιτικά και «εθνικά» ύποπτοι. Αργότερα η μνήμη του Ολοκαυτώματος συντέθηκε (με καθυστέρηση κι εκείνη) γύρω από την ανάμνηση της στρατοπεδικής εμπειρίας, χωρίς να αφήσει πολύ χώρο για την εβραϊκή αντίσταση ως ζήτημα, ούτε καν ως εξαίρεση του κανόνα της εξόντωσης. Αντίστοιχα ούτε η Αριστερά ανακάλεσε τη συνάντηση ΕΑΜ - Εβραίων ως κάποιο διακριτό στοιχείο της εθνικής και πολιτικής κληρονομιάς του ΕΑΜικού κινήματος. Είναι μια σκισμένη σελίδα της ιστορίας και των δύο μερών που την αποτελούν.
Γιατί να διαβάσουμε αυτή την ιστορία σήμερα και μέσα στην πανδημία;
Γιατί αφηγείται μέσα από πολλές ατομικές ιστορίες ένα διττό, διαχρονικό μήνυμα αντιρατσιστικής συνείδησης και αγωνιστικής στάσης μπροστά σε διλημματικές καταστάσεις ζωής ή θανάτου.
