Του Ιλάν
Εβδομήντα έξι χρόνια από το Ολοκαύτωμα των Εβραίων των Ιωαννίνων, της πόλης με την αρχαιότερη ευρωπαϊκή κοινότητα στην Ευρώπη, τους Ρωμανιώτες. Μία ιδιαίτερη ομάδα της παλαιάς εβραϊκής διασποράς, ελληνόφωνη και με συνεχή παρουσία στην Ελλάδα, που επιβεβαιώνεται από τη ρωμαϊκή περίοδο, στις αρχές του 1ου μ.Χ. αιώνα.
Οι Ρωμανιώτες υιοθέτησαν την ελληνική γλώσσα στην καθημερινή τους ζωή. Η γλώσσα τους είναι μια ελληνική διάλεκτος που περιέχει κάποιες μακρινές εβραϊκές επιδράσεις.
Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι έζησαν στη βόρεια Ελλάδα με κέντρο τους τα Ιωάννινα και πέρασαν εποχές άνθησης στο εμπόριο και τα γράμματα έως τη ναζιστική κατοχή.
Οι παραδόσεις των Ρωμανιωτών των Ιωαννίνων ήταν πολύ διαφορετικές από εκείνες των άλλων εβραϊκών κοινοτήτων της Ελλάδας. Στη διάρκεια της εθιμοτυπικής λειτουργίας προσέθεταν προσευχές στα ελληνικά. Διαμόρφωναν τον χώρο τους διαφορετικά, όπως και τον διάκοσμο των Συναγωγών τους.
Σε αυτούς τους ανθρώπους συναντώνται δύο κεφάλαια της παγκόσμιας Ιστορίας που έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στον δυτικό πολιτισμό: η εβραϊκή και η ελληνική Ιστορία.
Το 1944, ημέρα Σάββατο, ημέρα της εθνικής επετείου της 25ης Μαρτίου, σχεδόν ολόκληρη η γιαννιώτικη εβραϊκή κοινότητα, κάπου 1.800 άντρες, γυναίκες και παιδιά, αναγκάστηκαν από τους ναζί να συγκεντρωθούν στο Κάστρο. Τους φόρτωσαν με τη βία σε ογδόντα ανοιχτά φορτηγά, τα οποία ξεκίνησαν σε φάλαγγα τον δρόμο τους προς την Κατάρα. Τελικός προορισμός, το στρατόπεδο εξόντωσης του Άουσβιτς.
Γύρισαν ζωντανοί μόνο 112
Από το Άουσβιτς γύρισαν ζωντανοί 112 Ρωμανιώτες Γιαννιώτες. Επέζησαν ακόμα 69 που βγήκαν στο βουνό με τους αντάρτες του ΕΛΑΣ και ελάχιστοι που τους έκρυψαν ντόπιες χριστιανικές οικογένειες, με κίνδυνο της ζωής τους. Ποσοστό εξοντωμένων: 90,5%!
Οι Ρωμανιώτες έχτισαν τις Συναγωγές τους μέσα στο Κάστρο των Ιωαννίνων όπου ήταν και η συνοικία τους. Πρώτοι στα γράμματα και πρώτοι στα όπλα. Όταν η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα, κατέβηκαν και ίδρυσαν την πρώτη Συναγωγή, τη «Γιαννιώτικη».
Μικρή αλλά δραστήρια κοινότητα
Σήμερα η εβραϊκή κοινότητα στα Ιωάννινα αριθμεί λιγότερα από πενήντα άτομα, αλλά, παρά το μικρό της μέγεθος, παραμένει δραστήρια. Ο Μωυσής Ελισάφ, που εκλέχθηκε πρόσφατα δήμαρχος της πόλης, είναι η ψυχή αυτής της κοινότητας. Γιατρός γνωστός και επιστήμονας με εκατοντάδες δημοσιεύσεις, ο Ελισάφ είναι ο πρώτος Έλληνας Εβραίος που εκλέγεται δήμαρχος στη νεοελληνική Ιστορία. Κεντροαριστερός, δημοκρατικός άνθρωπος, με μόρφωση πλατιά, ένωσε τους Γιαννιώτες και έκανε την ανατροπή.
Η αρχή του τέλους
Στις 7 Σεπτεμβρίου 1943, ο Γερμανός στρατιωτικός διοικητής διατάζει τον διωγμό όλων των Ελλήνων Εβραίων. Μέχρι το τέλος του πολέμου, από το σύνολο των 77.000 Εβραίων στην Ελλάδα πιάστηκαν οι 68.000, θανατώθηκαν με μέσα φρικτά οι 66.000, ενώ επέζησαν κάπου 2.000. Κάποιοι από αυτούς σώθηκαν από το ΕΑΜ, που τους φυγάδευσε στις ελεύθερες περιοχές.
Όταν οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης άρχισαν να καταλαβαίνουν πως κάτι κακό συνέβαινε στα στρατόπεδα «εργασίας» της Πολωνίας, ήταν πια αργά. Μέχρι το τέλος του 1943 κανείς στα Βαλκάνια δεν ήξερε ή έστω μιλούσε για μαζική εξόντωση στα στρατόπεδα θανάτου των Ναζί. Ούτε ο «ξένος» Γερμανός σπουδαιοφανής και γερμανοθρεμμένος ραβίνος της πόλης Zvi Koretz.
Στην αρχή, οι χιτλερικοί έκρυψαν τις εχθρικές τους διαθέσεις απέναντι στους Εβραίους. Ο "κουίσλιγκ" Τσολάκογλου με δηλώσεις του στον Τύπο διακήρυττε ότι δεν διατρέχουν κανέναν απολύτως κίνδυνο και ότι «εις την Ελλάδα δεν υφίσταται εβραϊκόν ζήτημα».
Οι χιτλερικοί δεν άργησαν να βγάλουν τη μάσκα και να δείξουν το πραγματικό τους πρόσωπο, αρχίζοντας την επίθεση κατά του εβραϊκού στοιχείου της χώρας. Την επίθεσή τους την στήριξαν σε έντονη αντισημιτική προπαγάνδα από τις στήλες του υποτακτικού σε αυτούς Τύπου.
Ο ραβίνος Koretz
Στις 17 Μαρτίου 1943 ο ραβίνος της Θεσσαλονίκης Zvi Koretz μίλησε στη συναγωγή, παροτρύνοντας το αμήχανο και τρομοκρατημένο από την αβεβαιότητα ακροατήριό του να δεχτεί να φύγει για την Κρακοβία, γιατί ''δεν υπήρχε τίποτε πια που να μπορούσε να κάνει ο ίδιος για να το αποφύγει''. Κι όταν ήρθε το τέλος και δεν υπήρχε άλλη διέξοδος, ήταν πια αργά.
Ο ραβίνος Koretz, που επέζησε, όχι με τη βοήθεια του ΕΑΜ, και πέθανε από τύφο λίγες μέρες μετά την Απελευθέρωση στον δρόμο της επιστροφής του προς τη Θεσσαλονίκη, χαρακτηρίστηκε από το ‘‘ποίμνιό’’ του σαν προδότης. Ίσως επειδή ήταν αυταρχικός και εξουσιομανής να θεωρήθηκε ότι έπρεπε να γνώριζε και να απέκρυψε την πικρή αλήθεια για το τι συνέβαινε, πιθανόν για να κερδίσει την εύνοια των Γερμανών; Επίσης λέγεται ότι τους παρέδωσε πρόθυμα τη λίστα των μελών της κοινότητας, διευκολύνοντας με αυτόν τον τρόπο την εξόντωση χιλιάδων.
Με εντολή των Γερμανών, στις 7 Μαρτίου του 1943 ο ραβίνος παρέδωσε μια κατάσταση 104 Ελλήνων Εβραίων, που επέλεξε σε συνεργασία με το Δ.Σ. της Εβραϊκής Κοινότητας, για να χρησιμοποιηθούν ως όμηροι-κρατούμενοι που θα εκτελούνταν στην περίπτωση που κάποιος επιχειρούσε να αποδράσει από τα γκέτο όπου είχαν περιοριστεί όλοι οι Εβραίοι της πόλης, οι οποίοι εξοντώθηκαν κατά το 95%.
O Μωυσής Ελισάφ, ο νέος δήμαρχος των Ιωαννίνων, είναι Ρωμανιώτης. Κατάγεται από μια παλιά γενιά, που άρχισε να μιλά τα ελληνικά πολύ νωρίτερα από τους πιο πολλούς σημερινούς Έλληνες
Ένα πολύ γνωστό μέλος της κοινότητας των Ρωμανιωτών ήταν ο αξιωματικός του ελληνικού στρατού Μαρδοχαίος Φριζής (1893-1940), ο πρώτος Έλληνας αξιωματικός που σκοτώθηκε στο μέτωπο του ελληνοϊταλικού πολέμου έφιππος, προσπαθώντας να εμψυχώσει τους στρατιώτες του στη διάρκεια αεροπορικής επίθεσης των Ιταλών